Nədən babilik Səfəvi tarixi mühitində ortaya çıxdı?
XIX yüzildə ortaya çıxan və
sonra üzərlərinə soyqırım tətbiq edilərək yox edilən sosial bir hərəkət
haqqında bilgilənəlim.
Səfəvilərdən sonra
qaranlığa gömülən tarixi bir ortamda babilik ilk etiraz səsi olaraq meydana
çıxmışdı. Yüzillər boyunca Səfəvilər tərəfindən söndürülən insan bilinci bir
yol taparaq zühur etmişdi. Ancaq zehni baxımdan Osmanlı ölkəsində, yəni
İraqi-Ərəbdə olqunlaşma sürəcini yaşasa da, sosial və siyasi fəaliyət açısından
Səfəvi tarix mühitində fəaliyət göstərməyə yönəlmişdir. Bunun üzərində diqqətlicə
düşünmək gərəkir. Nədən Osmanlı ərazisində sərbəstcə dolaşan şeyxilik, kəşfiyəlik
və babilik Səfəvi tarixi mühitinə geri dönərək orada fəaliyət göstərməyi tərcih
etmişdir? Osmanlının geniş ərazilərində öz fikirlərini yaya bilməzdilərmi?
Qacar ölkəsində bulunmanın və orada aktiv olmanın bir önəmi var idi? Bu sual üzərinə
düşünmək gərəkməzmi?
Şeyxiyyə, kəşfiyyə və
babiyyə söyləmlərini Osmanlı sünni əhalisi anlayamazdı. Anlamaq istəməzdi. Anlaya
bilmələri üçün tarixsəl altyapı bilgi Anadoluda mövcud deyildi. Çünkü “mehdi” məsələsi,
mehdinin naiybi olmaq kimi anlayışlar İslamiyətdə olmamışdır. Müsəlman Osmanlı əhalisi
bu üzdən bu söyləm ətrafında gəlişən fikirləri anlayamazdı. Şeyxiyyə, Səfəvi
tarixi mühitinin içindən ortaya çıxan antitez görüş idi. Bu antitez görüş
Osmanlı dünyagörüşü üçün anlaşılmaz idi. Osmanlı gerçəkləri və tarixi sosial
psixologiyası ilə ilintisi və ilişkisi yox idi. Babiliyə aparan şeyxiyyənin
bilgiləri şiənin içindən yoğrulmuşdu. Qacar şiə-şüubiyə ölkəsində babi hərəkəti
ortaya çıxdığında Osmanlıda tənzimat və məşrutə adı altında modernləşmə sürəci
başlamışdı.
Həm
Səfəviyət, həm də şiəlik fars irqçiliyi ilə sıx bağlı olduğundan bu söyləmlər
Osmanlıda keçərli ola bilməzdi. Əsasən İraqi-Ərəb (indiki İraq) və İraqi-Əcəmdə
(İranda) bu söyləmlərin tarixi kökləri var idi. Sasani imperatorluğu yenildikdən
sonra onun ərazisi əsasən ikiyə parçalandı. Birinə İraqi-Ərəb, digərinə
İraqi-Əcəm söyləndi. Sasanilərin mərkəzi ərazisi isə, İraqi-Ərəb idi. Yəni
indiki İraq Sasanilərin mərkəzi ərazisi idi və Sasanilərin başkəndi indiki
Bağdadın yanında idi. Sasanilər yenildikdən sonra Sasani ölkəsində yaşayan və
nüfusu 30 milyon olaraq söylənən əhali necə oldu, haraya getdi? Bu nüfusun çoxu
doğal olaraq başkənd və civarında yaşayırdı. O zaman ərəblərin sayı çox az idi.
Hz. Peyqəmbərin zamanında Məkkədə on min əhalinin olduğu bildirilməkdədir. Mədinənin
də əhalisi aşağı-yuxarı bu qədər idi. İraqi-Ərəbdəki sasani əhalisi bu səbəblər
üzündən ərəbləşdilər: 1- İraqi-Ərəb tam olaraq ərəblərin kontroluna keçdi. 2-
Sasani farsları ticarətlərinə, güncəl yaşamlarına davam edə bilmələri üçün müsəlmanlaşıb
ərəbləşməyi uyqun gördülər. 3- Misirdə qibtilər örnəyində
olduğu kimi Sasanilərdə də əski Sasani kültür və farscası yeni İslami kültür basqıları qarşısında dirəniş göstərə bilmədi. İraqdakı Sasani yurddaşları ərəbləşsələr
də ərəb dövlətinə və kimliyinə qarşı qiyamlarda iştirak etdilər. Muxtar Səqəfi
kimi məvali üsyanı bunun bir örnəyidir. Bu üsyanların yanı sıra antiərəb düşünsəl
fəaliyətlərə də başladılar ki, bunun adı tarixdə şüubiyə olaraq bilinməkdədir.
Böyləcə
Sasanilərin mərkəzi ərazisində yaşayan farslar ərəbləşsələr də, əski tarixi
xatirlərini unutmadılar. Onlar İslamın sonrakı dönəmlərində şiə ideologiyasını
gəlişdirdilər. İndi də İraqdakı şiələrin çoğunluqda olmalarının səbəbi budur.
İraq şiələri ərəbləşmiş Sasani farslarıdır. Günümüzdə iranın İraq şiələri üzərindəki
etkisinin əsas bir səbəbi də budur.
Ancaq
Xorasan mərkəzli Sasani ərazisi, yəni İraqi-Əcəm ərəbləşmədi. Ərəbləşmsələr də,
ərəbləşmiş farslarla Xorasan farslarının fikri irtibatları və əməkdaşlıqları
davam etdi. Xorasanda ərəb dilini çox dərindən bilən fars aristokratları ərəbcənin
də söz dağarcığından yararlanaraq Nişabur mərkəzli yeni farscanı oluşdurdular.
Sasanilik nostalgiyası əsasında qurulan şüubiyənin fəaliyət mərkəzləri Bağdad və
civarı ilə Xorasan bölgəsi olmuşdur. Şüubiyə Tahiriyan, Səffariyan, Samaniyan,
İsmailiyan dövlətlərinin qurucu ideoloji amili olsa da, əski Sasani coğrafiyasını
bütün olaraq qapsayacaq dövlət qura bilməmişdi. Ancaq Abbasi xilafəti
qurulduqdan sonra şüubiyə otoritəsini çeşidli yöntəmlərlə sürdürən ideologiya
olmuşdur. XVI yüzildə şüubiyənin tərbiyə edib tarixə soxduğu Şah İsmayıl vasitəsi
ilə bu amaclarına çatdılar və özünü Sasani varisi adlandıran Şah İsmayıl Səfəviliyi
Sasani-fars dəyərləri üzərində quraraq Şahnaməni*
də yenidən yazdıraraq türk düşmənliyini bu əsərə daha da artırdı. Bu şəkildə Səfəvilərdən
sonra İraqi-Əcəm və İraqi-Ərəb Osmanlının Bağdadı aldığı ana qədər bütünləşmiş
oldu. Şah İsmayılın Azərbaycanda və İraqda törətdiyi soyqırımlar hesabına müsəlmanların
çoxu qətl edildi, çoxu da qorxusundan İslamdan vaz keçib şüubiyə inancına təslim
oldu. Böyləcə Səfəvi coğrafiyasında yenidən baş qaldıran sasanilik bölgə
xalqları və mədəniyətləri ilə hesablaşmağa, ərəbi və türkü aşağılamağa başladı.
Səfəvi-şüubiyə
dövlətinin quruluşu ilə sərt fikirsəl və inancsal qaranlıq oluşduruldu.
Molla-feodal sinifi ortaya çıxaraq mehdinin naibləri adı altında siyasi
iqtidarın gerçək sahibi oldu. Bu tarixi ortamdakı gəlişmələr İslam dünyansından
qopuq olaraq meydana çıxırdı. Diqqət edilərsə, Səfəvilərdən sonra heç bir
qiyama rast gəlinməmişdir. Çünkü səfəvilik dəyişik inancların və İslamiyətin
kökünü bu coğrafiyalardan qazaraq yerinə məcusi-Sasani inancını yerləşdirdi. Bu
üzdən də bu coğrafiyadakı fikir gəlişmələrini İslam dünyası ölkələri anlaya
bilmirdi. Şeyxiyyənin də özünü bu tarixi mühitdə açıqlaya biləcəyini sanmasının
səbəbi bu idi. Şeyxiyyə Səfəvi tarixi mühitindən yoğrulmuşdu və başqa İslam ölkəsində
anlaşıla bilməzdi.
Mehdinin Xorasandan qara
bayraqlı ordularının çıxacağı da şüubiyənin Xorasanı mərkəzi qərargah olaraq
seçməsi və oranı qutsaması üzündən idi. Çünkü Sasanilərdən sonra ilk fars dövlətçiliyi,
fars dili və mədəniyəti Xorasanda Tahir oğulları tərəfindən quruldu və yenə də
Səffarilər, Samanilər tərəfindən davam etdirildi. İslamda isə Xorasan deyə bir
ölkə adı keçməməkdədir. Heç bir İslam qaynağında Mehdi və onun ordularının
Xorasandan zühur edəcəyi haqda bilgi yoxdur. Bütün bu əfsanələr şüubiyənin
uydurmalarıdır. Xorasandan mehdinin qara bayraqlı ordularının çıxacağı əfsanəsini
Osmanlı İslamı qəbul etməzdi, edə bilməzdi. Çünkü bu əfsanələr fars-şüubiyə
uydurmalarından başqa bir şey deyildi. Ancaq ərəbləşən farsların Sasani və Mədain* nostalgiyası onların bilincaltından
silinmədi. Mədainə bağlı, yapışıq və yaxın olan Nəcəf, Kərbəla kimi şəhərlərin
farslar tərəfindən qutsanmasının da əsas səbəbi bu olmuşdur. Çünkü İslamda,
yalnız Məkkə müsəlmanlar üçün önəmli şəhərdir. Hz. Peyqəmbər tərəfindən fəth
edilən şəhər Məkkə idi. İslamda Nəcəf, Kərbəla qutsallağı adında bir anlayış
olmamışdır, yoxdur. Bunların hamısı farsların Sasani nostalgiyasının ürünləridir.
Səfəvi dövləti qurulub və
başqa inancları soyqırımla yox etdikdən sonra bu coğrafiyada azadlıq
arayanların durumu qaranlıqda iynə dəliyi boyda işıq arayanlara bənzəmişdir.
Çünkü bu coğrafiyalarda Səfəvilikdən sonra bütün İslami təcrübələr yox edildi.
Tarixi-mənəvi dəyərlər silindi. Hər şey sıfıra çarpılaraq Sasani-fars gələnəkləri
əsasında yeni dəyərlər icad edilməyə başlandı. Bu sürəc Qacarlar dönəmində də
bütün hızı ilə davam etdi. Bu üzdən də şeyxiyyə, kəşfiyyə və babiyyə bu tarixi
ortamın içindən yoğrulduğu üçün İslam ölkələrini qapsayacaq söyləmlər gəlişdirə
bilməzdilər. Lakin onların söyləmlərində Səfəvi tarixi mühitinə antitez olaraq
irəlici görüşlər mövcud idi. Səfəvilikdən sonra ortaya çıxan ilk etiraz səsi
idi. Özəlliklə onların qadınlara haq tanımaları şiənin qadını satılacaq əşya
kimi görən “mütə´” anlayışına qarşı idi.
Bu bağlamda diqqəti cəlb edən bir başqa məsələ də
var. Nə şeyxiyyəlikdə, nə kəşfiyyəlikdə, nə də babiyyəlikdə türk kimliyini önə
çıxaracaq heç bir hadisəyə tanıq olmuruq. Bu hərəkətin içində etkili olanların tam
əksəriyəti türk olsalar da, onlardan türkçə heç bir əsər miras qalmamışdır. Nədən?
Səfəvililərdən sonra türklük duyqu və düşüncə olaraq bu coğrafiyalardan silindi
və yalnızca içgüdüsəl yaşantı olaraq qaldı. İçgüdüsəl (instinktiv) yaşantıya məhkum
edilən türklərin özünü vurma sürəci başladı. Özünü vurma sürəci soyca türk
olanların öz kimliklərini tarixdən silmə eyləmləri kimi ortaya çıxdı. Fikrən
özünü yox etmənin ən bariz göstərgəsi Səfəvilərdən sonra türk qalabalığının
camilərdə başını yarması, sinə və zəncir vurması kimi görülmüşdür. Bu başlarını
qanatmalar, türk duyqu və düşüncəsinə qarşı açıqca saldırqanlığın görüntüsü
kimi alqılanmalıdır. Camilərdəki ağlaşmalar tədricən öldürülən türk kimliyinin
cənazəsi üzərinə yas mərasimi kimi idrak edilməlidir. Nədir bu göz yaşları, nədir
bu ağlaşma? İslamın harasında vardır bu sevimisz görünütü? Səfəviyətlə içgüdüsəl
yaşama məhkum edilən türk qalabalığı bir azcıq yazıb-oxuma qabiliyətinə sahib
olduqlarında ilk olaraq saldırdıqları olqu və olay türklük, türkçə və türklər
olmuşdur. Çünkü səfəviyət bu qalabalığı devşirərək birər Sasani dəyərlərinin
könüllü əsgərləri halına gətirmişdi. Bu üzdən də bu tarixi mühitdən türklüyə və
insanlığa yararlı olacaq gəlişmələrə tanıq olmaq mümkün olmamışdır. Babilik Səfəvi
inanc həbsxanasından azad olmaq üçün ilk etiraz hərəkəti idi. Lakin böyük qətllər
sonucu onun kökünü kəsdilər. Heç bir bilgi birikiminə, mənəvi dəyərə sahib
olmayan Səfəvi tarixi mühitindən İran Şiə Cümhuriyətinin ortaya çıxmasından
doğal bir şey ola bilməzdi. Necə ki, İran Şiə Cümhuriyətinin ideoloqları haqlı
olaraq özlərini Səfəvi varisləri adlandırmaqdadırlar.
* Şah İsmayılın Şahnaməni
yenidən yazdırıb və oraya türk düşmənliyini ayrıntılı şəkildə yerləşdirməsi ilə
bağlı “şüubiyə” adlı kitabımda bəlgəli bilgilər mövcuddur.
* Mədain- Sasanilərin başkəndi. İndiki İraqda.
