Kraliçə Ağabəyim Cavanşir

--> -->

Kraliçə Ağabəyim Cavanşir

Qacar dövləti qurulduqdan sonra Qarabağla və Qarabağ xanlığı ilə savaş—barış içərikli geniş ilişkiləri olmuşdur. Bu qonu bir çox araşdırmaçıların diqqətini çəkmişdir. Ancaq Qacar sarayında Qarabağlı bir xanımın varlığı və olaylara bəlli ölçüdə qarışması daha çox bu araşdırmalarda öncəlik daşımışdır. Bu xanımın həyatının bilinməsi bəlkə bəzi tarix bilgilərimizi artıra bilər.

Ağabəyim xanım İbrahim Xəlil Xan Cavanşirin qızı və Pənah Xan Cavanşirin nəvəsidir. Pənah Xan Nadir Şahın seçkin ordu komutanlarından biri olmuş. Pənah Xan Cavanşirin rəqibləri Nadir Şahda Ona qarşı kötü niyət oluşdurmağı başarırlar. Bundan xəbərdar olan Pənah Xan Cavanşir, oğlu İbrahim Xəlili Xorasanda buraxıb əmrində olan ordusuyla bir yerdə Qarabağa qaçır və Şuşada yerləşir. Bu zaman 15 yaşında olan İbrahim Xəlil də bir müddət sonra Şuşaya gəlir.1 Pənah Xan Cavanşir Şuşanın abadlaşmasında çox böyük işlər görür və öldükdən sonra da oğlu İbrahim Xəlil Cavanşir onun xanlıq taxtında oturur.

Ağaməhəmməd Xan Qacar, Zəndiyə dövlətinin ömrünə son verdikdən sonra Qacar dövlətinin quruluşunu elan edir və 1795-ci ildə Tehranı da stratejik önəmindən dolayı başkənd olaraq duyurur. Qacar Şah Azərbaycanın bütün xanlarını Tehrana dəvət edir. Ancaq İbrahim Xəlil Cavanşir Qacar Şahın bu dəvətini qəbul etmir. Bu üzdən də Qacar Şah Qarabağ xanı və digər əmrə tabe olmayan xanlarla savaşmaq üçün böyük bir ordu ilə öncə Qarabağa hücuma keçmək istəyir. Qacar Şahla Cavanşirin qarşıdurması barışla sonuclanır. Ancaq bu barış anlaşmasının ömrü uzun olmur. Qafqaz xanları Rusiyəyə yaxınlaşdıqdan sonra Qacar Şah bir daha Qarabağa hücum etmək qərarına gəlir. Bu dəfə Qacar Şah Şuşanı ələ keçirir və İbrahim Xəlil Cavanşir də qaçmaq zorunda qalır. Qacar Şah Qafqazların digər xanlıqları ilə savaşmağa fürsət tapa bilmir. Şuşanı ələ keçirdikdən beş gün sonra öz xidmətçiləri tərəfindən öldürülür. Qacar Şahın öldürülüşündən sonra İbrahim Xəlil cavanşir Şuşaya geri dönür. Cavanşirin əmri üzərinə Qacar Şahın cənazəsini böyük bir ehtiramla və Şahın şəninə yaraşan biçimdə dəfn etdilər. Cavanşir demişdi ki, bu cənazə bizə əmanətdir və layiqli şəkildə dəfn etməliyik. Fətəli Şah şahlıq taxtında oturduqdan sonra İbrahim Xəlil cavanşirdən əmisi Qacar Şahın cənazəsini istəyir. Bunu fürsət bilən Cavanşir də Qacar dövləti ilə münasibətlərini gəlişdirmək üçün cənazəni məzardan çıxarıb və böyük bir təşrifatla Tehrana yola salır.2  Fətəli Şah Cavanşirin bu nəcabətli davranışı qarşısında Ona bir qılıc hədiyə olaraq göndərir və Qarabağın hökumətini də Ona bağışlayır.3 Buna qarşılıq olaraq da İbrahim Xəlil cavanşir Qarabağda gözəlliyi ilə məşhur olan qızı Ağabəyim Cavanşiri Fətəli Şaha xanım olaraq göndərir.4 Ağabəyim böyük bir ehtişamla Tehrana gəlir. 200 qarabağlı xidmətçi bu Tehran səfərində ona xidmət edirdi. Bütün bu 200 nəfər Qarabağın savaşçıları hesab olurdu. O cümlədən Məlik Bəy bu 200 nəfərlik xidmətçiyə başçılıq edirdi.5 Bu zaman Fətəli Şahın dörd rəsmi qadını olduğundan Ağabəyim Cavanşir sarayın qeyri— rəsmi və siğə qadını olur. Bir sürə sonra Qacar soyundan olan Fətəlinin Asiya adında qadını öldükdən sonra Sarayda “Ağabacı” ləqəbi alan Ağabəyim Cavanşir sarayın rəsmi qadınlarından biri olur və Şahın daimi nikahına alınır. Bəzi söyləntilərə görə Fətəli Şahın Ağabacı ilə heç bir zaman yataq ilişkisi olmamışdır. Ağabacının sarayda çox böyük ehtiramı olmuş. Ağabacı gəldiyində Şahın digər qadınları otağı tərk edib yerlərini Ona buraxarmışlar. 1812-ci ildə İngiltərə səfiri Ser Qor Ozli İrana gəlir. Səfirin xanımı da ölkənin kraliçəsi6 ilə görüşməklə görəvləndirilmişdi. “Banular banusu” və ya sarayın mələkəsi və Qacar dövlətinin kraliçəsi Ağabacı səfirin xanımını qəbul etməli idi. Ağabacı başında kraliçəlik tacı ilə səfirin xanımını qəbul edir.7 “Kraliçə Ağabacının taxtda oturduğu böyük bir saraya girməsi üçün Səfirin qadınına bələdçilik etdilər. Kraliçə Ağabacının əynindəki geyim Qacar dövlətinin ehtişamını göstərirdi. Kraliçənin əynindəki paltarların qızıl düymələri parıldayırdı. Kraliçənin üzərində o qədər altun var idi ki, sərbəst hərəkət edə bilmirdi.”8 Bu görüşdə səfirin qadını kraliçə Ağabacı Cavanşirə İngiltərə mələkəsi adından bir ənbərçə (qiymətli ətir) hədiyə etmişdir. Bundan başqa Fətəli Şahın istəyi üzərinə kraliçə Ağabacı dünyanın müxtəlif ölkələrinin kraliçələri ilə məktublaşmaqla görəvləndirilmişdi. Bu məktublaşmalarda ölkələr arası sorunlar haqqında da fikir alış-verişində bulunurdular.9

Ağabacı sarayın dedi—qodularına qatılmamaq üçün sarayın digər qadınları ilə çox az ilişkidə olurdu.Bu üzdən Fətəli Şahın İmamzadə Qasimdə öz istirahəti üçün qurdurduğu yaylaq sarayında yaşayırdı. Fətəli Şah Qum şəhərinin bütün gəlirlərini Ağabacıya vermişdi. Bir sürə sonra Ağabacı evladlığa götürdüyü uşaqları ilə bir yerdə daimi olaraq Qum şəhərinə yerləşdi. Şah da onunla görüşmək üçün Quma gedirdi.Ağacabı Qumda bulunduğu müddətcə, bir çox xeyir işlər gördü. Bir neçə məktəb, hamam və məscid yapdırdı.10

          Ağabacının evladı olmadığı üçün Şah Onu iki evladını tərbiyə etməklə görəvləndirmişdi. Ağabacı Şahın Kavus Mirzə adında bir oğlunu və Mürsə Xanım adında bir qızını tərbiyə edirdi. Daha sonra Ağabacı Kavus Mirzəni bacısı qızı ilə və Mürsə Xanımı da Qardaşı oğlu ilə evləndirdi. Böyləcə Ağabacı Saraya Cavanşir soyundan bir gəlin və bir bəy yerləşdirdi. Ağabacı 1832-ci ildə Qumda vəfat etdi və orda da dəfn edildi.11 Fətəli Şah “Bu xanımla birlikdə olmaq məni çox mutlu edir.”—demişdir.12

          Ağabacı “Tuuti” təxəllüsü ilə Türkçə və Farsca şeir də yazırdı. Burada Ağabacının bir neçə betini veririk:

“Yarım gecə gəldi, gecə qaldı, gecə getdi

Heç bilmədim ömrüm necə gəldi, necə getdi.”13

*

“Ey xoş ol kəs ki, sənin nəzdinə salmışdı məkan

Ki sənin həndəvərin yaxşıcadır, yaxşı hər an

Səfərə çıxdı könül, karvanına oldu cərəs *

Zınqrovsuz olamaz yollara çıxmış karvan.”14

          Ağabacının fars dilində yazdığı şeirlər daha məşhurdur. Onun Farsca şeirləri “Divani-Bacı” adı ilə yayımlanmışdır.

Əminə Pakrəvanda “Abbas Mirzə və Azərbaycan” adlı əsərində siyasi münasibətlərdə Ağabacının rolundan danışmışdır:

“Qarabağ xanları arasında İbrahim Xəlil Xan Cavanşir özünü bağımsız bir ölkənin sultanı kimi aparırdı. Qacarlara qarşı için-için nifrət etməsinə baxmayaraq, məcburən və siyasət icabı qızlarından biri olan Ağabacı xanımı Baba Xana vermək zorunda qalmışdı. Fətəli ilə Ağabacı xanım arasındaki evlilik çox maraqlı olmuşdur. Özəl bir şahlıq tərzi ilə Qarabağdan Tehrana gəlin gətirilən Ağabacı xanım bəy tərəfindən sevilməmişdir. Ağabacı xanım sonuna qədər bakirə qalsa da Baba Xanı gerçək bir sevgi ilə sevdiyi söylənilir. Bu xanım sonralar Qacar dövləti ilə Qarabağ xanlığı arasında münasibətlərin yaxşılaşması üçün çox işlər görmüşdü.”14

Yenə də Əminə Pakrəvanın verdiyi bilgilərə görə Abbas Mirzəyə qarşı sarayda oluşan təhdidlərin neytrallaşmasında Ağabacının çox böyük rolu olmuşdur. Özəlliklə Qacar dövləti ilə Qarabağ xanlığının münasibətlərinin tənzimlənməsində Ağabacı çox etkili olmuşdur. Azərbaycan Ordusunun başında dayanan Şahzadə Abbas Mirzə ilə İbrahim Xəlil Cavanşir arasında Ağabacı bir çox hallarda arabuluculuq rolu üstlənmişdir:

“Abbas Mirzə, Şuşanın xanı İbrahim Xəlil Cavanşirlə əski münasibətləri unudub dostluq ilişkiləri qurmaq fikrinə düşdü. Bunun üçün də Tehranda atasının qadını olan İbrahim Xəlil Cavanşirin qızı Ağabacı xanımı devrəyə soxmaq istədi. Abbas Mirzə bu vəsilə ilə İbrahim Xəlillə yaxın münasibət qurmağı başardı. Hələ də bakirə qaldığı söylənən Fətəli Şahın eşi Ağabacı xanım atası ilə Abbas Mirzənin aralarındaki düşmənçilik hisslərinin yatışdırılması üçün çox böyük rol üstlənmişdi. Digər tərəfdən, ruslar bu xanlıqlara müttəfiq kimi deyil, öz vassalları kimi baxırdılar. Bu da xanlıqların ruslardan uzaqlaşıb Abbas Mirzəyə yaxaınlaşmalarına səbəb olurdu. Rusların bu şəkildə davranmalarına, özəlliklə də Sisyanovun Bakı xanlığı tərəfindən öldürülməsi səbəb olmaqda idi. İbrahim Xəlil gizlincə Abbas Mirzəyə xəbər göndərdi ki, “Şuşaya hücum etsəniz şəhərin darvazlarını Azərbaycan ordusunun üzünə açacağıq.” Lakin ruslar tərəfindən dəstəklənən Xanın yaxınlarından birisi bu xəbəri duydu və rusların yardımı ilə İbrahim Xəlili Şuşadan qaçmağa məcbur etdi. Bu hadisədən xəbərdar olan Abbas Mirzə, İbrahim Xəlil Xanın yardımına getdi. Ancaq Xudafərin körpüsündən çox uzaqlaşmamışdı ki, gözlənilməz bir hadisə ilə qarşılaşdı. Təqribən yüz kişilik süvari yas içində İbrahim Xəlilin cənazəsini Xudafərinə doğru daşıyırdı. Yaşlanmış Xan bütün ailə üzvləri ilə bir yerdə öldürülmüşdü. Rusların xanlarla bu şəkildə davranmaları digər xanlıqları qorxuya salmışdı. Artıq onlar açıq şəkildə Abbas Mirzənin o yurdlara hücum etməsini istəyirdilər. Ləzgi xanlığı kimi bəzi xanlıqlar isə təhlükəni yaxın hiss etdikləri üçün, həmən başdan Abbas Mirzəyə sığınmış və Təbrizə yerləşmişdilər.”15

Ağabəyim xanımın şeir və musiqi zövqü olduğu bir çox saray əhli tərəfindən və o dönəm saray tarixini yazanlar tərəfindən vurğulanmışdır. Ağabəyim Cavanşirin bəzi şeirlərindən və bəstələrindən bəlli olur ki, Qarabağdan uzaqda qalmaq onun üçün çətin olmuşdur. Bunun ən önəmli səbəbi böylə ola bilər: O zaman Tehran yenicə başkənd olmuş və hələ şəhər kültürü orada şəkillənməmişdi. Ancaq Ağabəyim xanımın dünyaya gəlib böyüdüyü Şuşa Tehranla qiyasda həm daha əski bir şəhər idi və həm də Tehran kimi çılpaq dağların qoynunda deyildi. Şuşa iqlimi, ormanlıqlarla çevrələnmiş bir özəlliyə sahib idi. Tehranın tam tərsinə olaraq. Bəlli olur ki, Ağabəyim Qarabağ iqliminin gözəlliyini çox özləmişdir. Çünkü Onun melodisini bəstələdiyi və sözlərini yazdığı “Qarabağ şikəstəsi”ndə də bu özləm və həsrət hiss olunmaqdadır. Öncə “Qarabağ şikəstəsi” anlayışının üzərində duralım. “Şikəstə”, Fars dilində iflic, yazıq və yazqısız deməkdir. “Qarabağ şikəstəsi”, yəni Qarabağın bədbəxti. Ağabəyim xanım, özünü Qarabağsız “şikəst” və “bədbəxt” sayırmış bu bəstəyə görə. Ağabəyimin ruh halını yansıdan bu melodi Onun sarayda, Tehranda heç də mutlu olmadığını göstərməkdədir. Melodidəki kədər və özləm bunu açıqca göstərir. “Qarabağ şikəstəsi” zaman keçdikcə oxucular tərəfindən bir az daha ritmikləşmişdir. Özgün (orijinal) “Qarabağ şikəstəsi”nə yaxın variantı nisbətən Xan Şuşalı oxumuşdur. Ayrıca, “Qarabağ şikəstəsi”nin sözləri də zamanla təhrif edilmişdir. Bu təhrifi ortadan qaldırmaq lazımdır. Çünkü Ağabəyim Cavanşirin bayatılarında həm bir tarix var, həm də Qarabağ—Tehran arasındakı ilişkilər görünməkdədir. Ən önəmlisi Ağabəyim xanıma görə, o zaman Tehranın abadlaşması üçün nə qədər çalışılsa da bütün bu çalışmalar Tehranı Qarabağın doğal gözəllikləri düzeyinə yüksəldə bilməzmiş. “Tehranı cənnətə çevirməyə çabalasalar da Qarabağa çatdırra bilməzlər.” Ağabəyim Cavanşirin “Qaravağ şikəstəsi” melodisindəki bayatıya baxalım:

“Mən aşığam Qarabağ

Şəki, Şirvan, Qarabağ

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ.”

Bir dövlətin başkəndində yaşayan bir xanımın uşaqlıq xatirləri şüuraltında saplanıb qalmışdır. Şüuraltənda Onun ruhunu oxşayan Qarabağın gözəllikləri, gələnəkləri. İnsanın karakteri genəldə uşaqlıq çağlarında biçimlənir. Biçimlənmiş bir qadın karakterinin şah sarayında yaşasa da bilincaltında bağlı olduğu dəyərlər unudulmamışdır. O dəyərlər ki, Qarabağın yumuşaq və sevimli iqlimi ilə özdeşdir və tehranın sərt iqliminə ayqırıdır. Tehranın cəhənnəm sıcaqlığı əlbəttə ki, Qarbağlı bir xanıma öz ana yürdunun yaylaq havasını xatırladar.

Qacar dövlətinin yönətimində Qarabağlıların böyük yerləri olmuşdur. Bu haqda “Qacar yönətimində Qarabağlılar” başlıqlı bir neçə araşdırmalar da Fars dilində mövcuddur. Ancaq bu araşdırmaları incələməyi başqa bir zaman buraxalım.

29.04.2010

---

1  Məcid Yektai “Qarabağ və Şuşa qalası” tarixi araşdırmalar, s 13.

2. Mirzə Fəzllullah Şiraziye Xavəri “Zül-Qərneyn tarixi”, düzənləyən Nasir Əfşarfər, Tehran, Milli Məclisin Mərkəzi Muzeyi, 1380, celde əvvəl, S 62— 63.

3  Eyni qaynaq,  ikinci cild, S. 1043.

4 Eyni qaynaq.

5 Məhəmməd Həsənxan Etimad-ül Səltənə, “Xeyrati-Həssan”, daş basını, 1304 Hicri-qəməri, S. 11.

6 Cimz Morye “Cimz Morye səfərnaməsi” (ikinci səfər),  Farscaya çevirən Əbdülqasim Səri,  Tehran, Tus nəşriyatı— 1386 (2007) , S. 213— 214

7 Mir Fəzllullah Şiraziye Xavəri, eyni qaynaq.

8 Məcid Yektai  “Qarabağ və Şuşa qalası” tarixi araşdırmalar, s 13.

9 Mirzə Fəzllullah Şiraziye Xavəri “Zül-Qərneyn tarixi”, düzənləyən Nasir Əfşarfər, Tehran, Milli Məclisin Mərkəzi Muzeyi, 1380, celde əvvəl, S 62— 63.

10 Eyni qaynaq 2-ci cild, S. 1043.

11 Eyni qaynaq.

12 Məhəmmədhəsən Xan Etimad-ül Səltənə, eyni qaynaq.

13 Cimz Morye, eyni yerdə.

* Cərəs- dəvənin boynuna bağlanan zınqro

14 Farscadan tərcümə edən Güntay. Orjinalı belədir:

خرم آن کو به سر کوي تو جايي دارد

که سر کوي تو خوش آب و هوايي دارد

به سفر رفت و دلم شد جرس ناقه او

رسم اين است که هر ناقه درايي دار

14 Əminə Pakrəvan “Abbas Mirzə və Azərbaycan” Çevirən Güntay Cavanşir, Qanun Nəşriyatı 2007

15 Eyni qaynaq.

Safaviler devleti ve Türk dili

-->

Prof . Dr. Türkan Genceli

Çevirən: Güntay Gəncalp (Cavanşir)

Safaviler devleti ve Türk dili[1]

Şah İsmail Nahçıvan’ın yakınlığında yerleşen Şarur’da Elvend Mirza Akkoyunlu´yu da yendikten sonra 1501 yılında Safavi -Türk devletini tesis ederek, ta eskilerden Azerbaycan’ın uygarlık odağı olan Tebriz’i başkent ilan etti. Şah İsmail’in oğlu ve canişini Şah Tehmasip Osmanlı tehdidi ve güvenlik nedeniyle başkenti Kazvin’e intikal etti. Birinci Şah Abbas ise başkenti İsfahan’a nakil ettirdi. Baş kentin Türk Merkezli Tebriz şehrinden Fars nüfusu ağırlıkta olan İsfahan şehrine intikal edilişi Tebriz’in siyasal ve kültürel önemini geniş ölçüde küçümsemiştir. Diğer taraftan Şah Abbas’ın orduda yaptığı reformlar yüzünden Kızılbaşlar önemini kaybetmeye başlamıştı.

Bütün bunlara karşın Safavi şahlarının ve Kızılbaşların ana dili olan Türkçe yeni başkent İsfahan’da da Tebriz’de ve Kazvin’de olduğu gibi kendi yaygınlığını ve etkinliğini sürdürmüştür. İsfahan’ın Abbasabad mahallesinin sakinlerinin dili öncelerden de Türkçe idi. Bu mahalle İsfahan’ın batı tarafında Tebrizlilerin yerleşmeleri için ihdas edilmiştir.

Avrupalı gezginler ve İran’da görevli olan bazı Avrupalılar Türk dilinin Safaviler dönemindeki önemi konusunda ilginç bilgiler vermektedirler. Bu bilgiler ırk ve dil konusunda olmakla beraber bu dönemdeki Türk dilinin olağan önemini, değerini de içermektedir. İki yıl İstanbul’da ikamet ederek Türkçe öğrenen ünlü seyyah Pietro Della Vale 18 Aralık 1617 yılında İsfahan’dan arkadaşı Maryo İskipano’ya gönderdiği mektubunda yazıyor ki: “Safavi devletinin arazisinde Farsça’dan daha çok Türk dili konuşuluyor, özellikle sarayda ve devlet şahsiyetleri arasında…yalnız, Türkçe konuşmak Safavi devleti vatandaşlarının Türkçe’yi Farsça’ya tercih etmeleri ve Türkçe’ye daha fazla değer vermeleri anlamında değildir. Bunun bir nedeni Safavi devleti tebaalarının çoğunlukta Türk ve diğer nedeni ise ordunun bütünü ile Kızılbaşlardan oluşmasıdır. Kızılbaşlar ise soy olarak Tüktürler. Hatta padişahın kulları ve hizmetkarları bile Türkçe konuşuyor ve Farsça bilmemektedirler. Bu nedenle de yalnız emirler değil ordu ile daim temasta olan padişah da metlepleri kolayca anlatabilmesi için Türkçe konuşuyor. Bu yüzden de ancak Türk dili sarayda, özellikle saray kadınları arasında iletişim ve anlatışım aracıdır.”[2]

Della Vale bu mektubunda yazı dili olarak kullanılan Fars dili üzerine de değinmektedir. 1618’de Mayıs ayının başlarında kaleme aldığı diğer bir mektubunda Şah Abbasla olan görüşü ilgili bilgi vermektedir: “ Şah bana oturma emri verdikten sonra, seferim konusunda ve bu yerlere gelişimin nedeni ile ilgili Türkçe sorular sordu. Ben özet olarak Şahın sorularına yanıt verdim. Şah adeti üzere benden duyduklarını Farsça’ya çevirip ve etrafındakilere söylüyordu… İstanbul ağzıyla konuştuğumdan dolayı Şah benim bazı sözlerimi anlayamamıştı ve aynı cevabımı ben tekrar söylemek zorunda kaldım.”[3]

Bu müellif Safaviye’de (İran’da) bulunduğu süre içerisinde, hatta Türkçe bir şiir de yazmıştır.[4] 1620’de Türkçe’nin grameri ile ilgili bir kitap yazarak, eserinin girişinde Türk dilinin önemi üzerine deyinmiş ve Türkçe’nin geniş bir coğrafi yaygınlığı yüzünden öğrenilmesini zaruri saymıştır. Türk dilinin coğrafyasını Kızılbaşlar devletinin arazisi (İran, Bağdat, Afganistan, Kafkaslar), Osmanlı imparatorluğu (Avrupa, Afrika, Küçük Asya, Balkanlar), Merkezi Asya (Türkistan) ve Türklerin yaşadığı diğer yerler olarak anlatmıştır.[5]

Diğer Avrupalı yetkililerden birisi de imparator Ferdik Fen Helshtayn tarafından Alman Büyük Elçiliği Özel Kalem Müdürü gibi Rusya’ya ve Safaviye’ye gönderilen Adam Olearius’dur. Bu şahıs 1636. yılın Kasım ayından 1638. yılın Şubat ayına kadar Safaviye’de olmuştur. Olearius Şahın Büyük Elçiler için düzenlediği bir şöleni vasfederek yazıyor ki: “Şölen bittikten sonra eşikağası başı Türk dilinde yüksek sesle böyle dedi: “Sofra hakkına, şah devletine, gaziler kuvvetine, Allah Allah diyelim!” Ziyafette bulunanlar aynı zamanda bir sesle tekrarladılar: Allah Allah”[6]

Aynı müellif yazıyor ki Safavi yönetiminde bulunanlar, özellikle Şirvan, Azerbaycan, Irak, Bağdat ve İran’da yaşayanlar kendi çocuklarına Türkçe’yi öğretiyorlar. Ve devam ediyor ki Türk dili Safavi’lerin başkenti olan İsfahan’da o kadar etkindir ki orada Farsça bir söz duymak bile çok çetindir.[7] Müellif yine de yazıyor ki: Safavi tebaaları Türkçe ve Farsça şiir eserleri okuyorlar. İmadeddin Nesimi, Nevai, Fuzuli gibi şairlerin Türkçe ve Firdevsi, Hafız ve Saadi gibi şairlerin ise Farsça şiirleri okunmaktadır.”[8]

11 yıl Safaviye’de olmuş Şüvaliye Jan Şardon yazıyor: Yalnız Ebherden sonra başlayan Güney taraflardaki şehirlerde ve köylerde Farsça duymak mümkün olsa da, Ebhere kadar genellikle Türkçe konuşulur. Ama bu Türkçe’nin Osmanlı Türkçesinden bir az lehçe farkı vardı.[9] Aynı müellif sefer namesinin dillere ait olan bir bölümünde Türk dili konusunda şunları yazıyor: Safavi devletinde ordunun ve sarayın dili Türkçe’dir. Aristokrat bayanlar ve beyler hep Türkçe konuşuyorlar. Bunun bir temel nedeni vardır. Safavi hanedanı Türkmenlere mensuptur ve onların ana dilleri Türk dilidir.[10]

1683. yılda papanı temsilen Safaviye arazisine gelen ve üç yıl İsfahan’da yaşayan P. Sanson Safaviyelilerin (Safavi devleti vatandaşlarının) şahın manevi gücüne, bütün suçlardan arınmışlığına olan inancından söz açarak diyor ki: “Onlar bütün konuşmaları sırasında “kurban oluyum, din imanım padişah, başın uğruna feda oluyum” ibarelerini çok kullanıyorlar”[11]

1644’te bir heyetin başkanlığını yaparak Safaviye’nin başkenti İsfahan’a gelen ve İsfahan’da da yaşamını yitiren Raphael du Mans “1660’larda Safaviye’nin durumu” adlı kitabında Türkçe ile Farsça’nın önemleri konusunda böyle yazmıştır: Fars dili ancak derbarın (sarayın) dışında, Türk dili ise hem sarayın dışında, hem de içinde konuşuluyor. Yunanca ve Latince’nin meziyetlerini bu dillerle ilgili yazılan gramatolojik eserlere bağlayan müellif devam ediyor: Bu açıdan Türk dilinin Latince ve Yunanca ile kıyasta hiçbir eksik yanı ve yönü yoktur. Diğer taraftan Türkçe’nin Latin dillerinde olduğu gibi kuralsız fiilleri yoktur. Türk dilindeki fiillerin ve isimlerin türemesi belli kurallar üzeredir[12]. Bu müellif 1684’te Türk dilinin grameri ve özelliği konusunda Latince bir risale yazıyor. Bu risale özet şekilde yazılmış bir değerlendirme olmasına karşın, Türk dilinin o dönemdeki durumu ve niteliği ile ilgili önemli bilgiler vermektedir.[13]

Alman Engelbert Kaempfer 1684 yılında İsviçre Büyük Elçisinin rekabında Safaviye’ye geliyor. İsviçre Büyük Elçiliğinde özel kalem müdürlüğü ile beraber tababette yapan Engelbert Kaempfer Türkçe ile ilgili şunları yazıyor: İsfahan’da Safavi sarayında kullanılan Türkçe İsfahan ahalisinin dili olmaktan ziyada saltanat hanedanının ana dilidir… Türk dili Safavi sarayında ve aristokratlar arasında o kadar saygınlık kazanmış ki devlet düzeyinde makam sahibi olan ve Türkçe’yi bilmeyenlere bir türlü aşağılık gözü ile bakıyorlar.[14]

İsfahan’da yayımlanmış o döneme ait üç dilli (Türkçe, İtalyanca, Farsça) bir sözlük kitabı mevcuttur. Bu kitap rahiplerin kullanılması maksadı ile yazılmıştır. Bu da o dönemde Türkçe’nin dini propagandalar için ne kadar gerekli olduğunu ispatlamaktadır.[15] Bu lügat kitabı konuşma dilinin sözlerini içermektedir.

Vakıanevis Mohemmet Tahir Vahit 1070 (Hicri Kameri) yılında İkinci Şah Abbas saltanatının vakıaları konusunda şöyle yazıyor: “Mustafa Derviş kendi vatanına dönmek isterken, Makamı Eşref (Ulu padişah) onun güvenliğini sağlamak için mübarek hattı ile Şirvan Beylerbeyi Hacı Manuçehrhan’a hitaben bir amanname (güvenlik mektubu) tahrir etti.[16] Bu amannamenin sade üslubu Şah İsmail’in ve Şah Tehmasib’in döneminde Türkçe çıkarılan hükümlerin ve fermanların üslubu ile aynıdır.[17] Bu mektupların dili, gündelik konuşma dili ile Birinci Şah Abbas döneminden itibaren Osmanlı şivesinden etkilenerek oluşan ve Safavi devletinin Avrupa ülkeleri ile mükatibe (yazışma) ve mürasile (diploması ve elçilik dili) dili olan Türkçe’nin ortasıdır. Yani bu mektupların dili Batı Türkçe’si (Osmanlıca) ile Doğu Türkçe’sinin (Safavi’lerin kullandığı Türkçe) oluşturdukları Ortak Türkçe’dir. Örnek gibi aşağıdaki iki mektuba işara etmek mümkündür:

1. Şah Safi’nin Avusturya imparatoru ve Macaristan padişahı İkinci Ferdinand’a mektubu.

2. Şah Sultan Hüseyin’in Duk Saksonlu Ferdik Oksdoks’a ve Polonya padişahına yazdığı mektup.[18]

Fuzuli şiirinin üslup ve tarzını Osmanlı şairlerinin şiirleriyle kıyaslayan Osmanlı tezkire yazarları müphem yorumlarda bulunmaktadırlar.[19] Bence onlar iki edebi lehçenin arasında mevcut olan farklılığa dikkati fazla yöneltmişler. Bayat ilinden olan Fuzuli kendisini Türk ve dilini Türkçe olarak tanımlıyor[20] ve Osmanlı şairlerini Rum Bulgaysı ve Timuriler devri şairleri ise Tatar füsahası adıyla anlatıyor.[21]

İlk kez olarak Sadiki Kızılbaş mütekellimleri terimini de bu iki lehçeye artırmıştır.[22] Kızılbaş’ça dil terimi Safaviler zamanında yaygın olan Türkçe’ye söyleniyordu. Bunun da nedeni Safaviler devletini kuran Anadolu Kızılbaşları olsa gerek. Safaviler inkıraza uğradıktan sonra Kızılbaşlık da siyasi ve mezhebi bir kimlik olduğundan dolayı yaygınlığını kaybedip ve zamanla tarihten dışlanır hale geldi.

Bazı söylentilere karşın Safavi şahları şiirin ve edebiyatın hamiliğini yapmışlar. Bazı Safavi şahları ve şehzadeleri kendilerini ikidilli şair adlandırmış, Türkçe ve Farsça şiir yazmışlar. Ayrıca bu iki dilde yazan şairleri de teşvik ediyorlardı.[23] Şah Abbas bir taraftan Şefai ve başkalarından Çağatay Türkçe’sinin ünlü şairi Haydarın “Mahzen” adlı kitabının Farsça’ya tercüme edilişini istiyor,[24] diğer taraftan da kütüphane müdürü Sadekiden Mevlana Celaleddin Rumi’nin Mesnevi’sinin Türkçe’ye çevrilmesini diliyordu.[25]

Safavi derbarında (sarayında) meliküşşüaralık makamı resmi bir rütbe idi. Meliküşşüaranın hizmeti ondan ibaret idi ki her yılın değiştiği günden önce (nevruzdan önce) ilk baharın ve padişahın medhinde ve senasında güzel ve sanatsal içeriği ve üstünlüğü olan kasideler yazmalı, sonra da nevruz bayramı geldiğinde şair büyük ve resmi bir toplantıda yazdığı kasidesini okumalı, padişaha sunmalı idi. Padişahın soyu, tarihi ardıllığı ve sıralanışı ile manzum şekilde bu kasidede belirlenmeli ve padişahın yaptırdığı imaretler ve sarayların adı çekilmeli idi.[26]

Bir süre Safavi sarayının mostofisi (muhasibi) olan Tesir Tebrizi’nin divanında Türkçe gazellerden başka, Türkçe kasideler ve mesneviler de görünmektedir. Aşağıdaki manzumelerin adlarından da belli oluyor ki Şah Süleyman ve Şah Sultan Hüseyin’in zamanında Türkçe meliküşşüaralık görevi bu şaire (Tesir Tebrizi’ye) havale edilmiştir:

- Kaside (Türkçe). Nevvap Eşref Akdes Ala Şah Süleyman-Üs Safavi’ye sunulmuştur.

- Kaside (Türkçe). Şah Sultan Hüseyin- el Musevi’nin şahlık tahtına oturması dolayısıyla yazılmıştır.

- Türkçe Terci’. Nevvap Tuba’ya sunulmuştur.

- Eydiye mesnevisi (Türkçe)

- Gazel (Türkçe). Şehzade Sultan Akber ibn-i Oreng’in huzuruna sunmuş ve şehzadenin istehsanına (takdirine) makbul görünmüştür.[27]

Bu dönemin tezkirelerinde bir çok şairlerin adları ve şiirlerinden örnekler verilmektedir. Bu şairlerden Türkçe divan veya Türkçe kabili mülahaza şiirler mevcuttur. Onların İsfahan’daki edebi faaliyetleri Safaviler derbarı ile irtibat içerisinde oluşa gelmiştir. Bu şairleri aşağıdaki gibi sınıflandırmak mümkündür:

a- Türkçe ve Farsça divan yazan şairler: Amanı ve Sadeki gibi

b- En çok Farsça ve birkaç tane de Türkçe şiir yazan şairler: Saib Tebrizi (17 Türkçe gazel yazmış), Vaiz Kazvini (9 tane Türkçe gazel yazmış), Tesir Tebrizi. (Bu şairin kasidelerden, gazellerden oluşan Külliyatında “Türkiyat” 447 betten ibarettir)

Türkçeye çevirdi Güntay Cavanşir

2003—Ankara

---

[1] . Bu makale İsveç’te yayımlanan “Tribun” dergisinin 4. sayısından alınarak Türkçeye çevrilmiştir.

[2] . I Viaggi di Pietro Della vale, ed. F. Gaeta, I (Roma, 1972),8

[3] . Aynı kaynak s. 236

[4] . Ettore Rossi, Versi turchi e altri scritte inediti di Pietro Della vale, RSO, 22*1947). 92-98

[5] . Ettore Rossi, importanza dell, inedita grammatica turca di Pietro Della Vale, Atti del XIX Congresso internazionale degi Orientalisti, (Roma,1993), 203.

[6] . Adam Olearius, Vermehrte neue Beschreibung der muscovitischen und persischen Reyse, (Schleswig, 1656), 512

[7] . Ayni kaynak. S. 616

[8] . Aynı Kaynak. S. 624

[9] . Voyages du Chevalier Chardin en Perse (Paris, 1811), II, 385-386

[10] . Aynı kaynak. 4. kitap, s. 238

[11] . P. Sanson, Estat Present du Royaume de Perse (Paris, 1694), 137

[12] . Raphael du Mans, Estat de la Perse en Ian 1660 (Paris, 1890), 134 sqq.

[13] . Bakınız: T. Gandjei, Turcica Agemica, London, 1989

[14] . 13- Engelbert Kaempfer, Amoenitatum exoticatum politico-phsico-medicarum Fasciculi V, (Lemgoviae, 1712), 144.

[15] . A. Bodroligeti, On the Turkish Vocabulare of the Isfahan Anonymous, Acta Orient. Hung. 21 (1968),15/13

[16] . Mohemmet Tahir Vahit, Abbas name, İbrahim Dehgan’ın çalışmaları, Erak 1329 (h.ş), s. 255

[17] . Bu iki mektubun metlerini L. Fekete Tiflis’te Philologia Orientalist’te 1973’te yayımlamıştır.

[18] . Bu mektuplar yayımlanmıştır. Bakınız: İran şahlarının iki Türkçe mektubu, TM, V-VI (1 934-36), 269-247

[19] . Latifi tezkiresi, el yazma nüshası Britanya müzesi Add.17339 76. yaprak

[20] . Fuzuli rubailerinde Tanrıya hitaben der:

Ben Türk zebandan iltifat eyleme kem

Veya

Ey ukde guşayı Acem u Türk u Arap

Ressamı rüsum fazl u asarı edep

Mazmun-i hadisin sebek-i her millet

Devayı kabulün senedi her mezhep

[21] . Külliyat-i Fuzuli, (İstanbul 1924), 6-7

[22] . Külliyat-i Sadiki, Tebriz Milli Kütüphanesi el yazma nüshası, s. 1022

[23] . Fahri Herevi, Revzetüsselatin, Tashih eden Hayyampur (Tebriz 1345 h.ş) 4-12, 21-28 ve Sadeki, Mecme-ül Havas, tashih ve tercüme eden Hayyampur (Tebriz 1327 h.ş)

[24] . Nesrullah Felsefi, Birinci Şah Abasın Hayatı, ikici kitap, Tahran 1324(h.ş) s. 39

[25] . Külliyat-i Sadeki 1021-22

[26] . Destur ül Müluk Mirza Refia, Mohemmet Tagi Daniş’in araştırmaları, Humaniter İlimler ve Edebiyat Enstitüsü, kayıt sayısı 68 (1348 h.ş), s 424

[27] . Külliyat-i Tesir, Alii Sepehsalar Medresesi el yazma nüshası. Bu el yazma hakkında geniş bilgi edinmek için bakınız: Fehreste in ketabhane (Bu kütüphanenin fehresti). Telif eden: Yusuf Şirazi, Tahran 1316-18(h.ş) s. 537-76