İsmailiyə və ixvan-üs
səfa
I
İsmailiyə
Şiə qüllatı[1]
İslam tarixində təhlükəli və fanatik cərəyanlar kimi ortaya çıxmış və Hz.
Əlinin Allah olduğuna iman gətirmişdirlər. Müxtəlif dönəmlərdə iqtisadi-siyasi
durumdan asılı olaraq şiə qüllatı da ona görə gəlişmişdir. Şiə qüllatının
təməli fars-Sasani nostaljisinə dayanmaqda və İslamiyətlə ilgisinin olmadığı
görülməkdədir. Çünkü şiənin savunduğu Allahlıq və imamların məsumiyət ideyası
Sasanilərin “fərri-izədi” anlayışı ilə örtüşməkdədir. Ərəbləşərək şiə adı ilə
ortaya çıxan Sasani yurddaşları ilə, ərəbləşmədən də öz kimliklərini qoruyan
farslar ismailiyə, hürufiyə, qızılbaşlıq, səfəviyə adı altında bu ideyanı
çağdan çağa daşımış və sonunda Səfəvi dövləti qurulduqdan sonra amaclarına
ulaşmışlar. Səfəvilərdən öncəki fars şiə qüllatı çırpınmaları və qiyamlarının
hamısı Səfəvilərdən sonra susmuşdur. Ələviliyi köklü bir şəkildə öz etkisi
altına alan ismailiyə şiə qüllatı türkləri də öz ideolojilərinin içində həzm
edə bilmişlər. 15-ci yüzildə Şeyx Bədrəddin “varidat” kitabı ilə ismaililiyi
Anadolu ələviliyi içərisində canlandırmağa çalışmışdır. Qızılbaşlıq ideoloji
olaraq tümüylə şüubi və Sasani-fars inanc sisteminin bariz şəkli olmuşdur.
Qızlbaşlığın qısa sürədə dili türkçə olsa da, az sonra Səfəviliyin içində yox edilərək
yazı dili də farslaşmışdır. Sanki
İslamın ortaya çıxışından və Sasanilərin devrilişindən sonra indiki İranda
ortaya çıxan bütün qiyamların, siyasi, fikiri, məzhəbi hərəkətlərin və
savaşların tək amacı milli fars dövləti şəklində ortaya çıxan Səfəvi dövlətini
qurmaq imiş. Sasaniliyin şiə sayağı modelini yenidən təsis etmək, sanki bu
təlatümlü tarixin tək amacı imiş. Səfəvi dövlətinin quruluşu ilə bu amaca
varılmışdır. “Çünkü Səfəvi dövlətinin quruluşu və şiə məzhəbinin rəsmi və mili
məzhəb kimi təyin edilməsi ilə ilk dəfə olaraq ortaq vətən, ortaq dil, ortaq
bayraq, ortaq yazqı, ortaq iqtisadiyat və ortaq kültür haqqında düşünülməyə
başlandı. Səfəvi dövlətinin quruluşundan sonra qiyam və qövmlər arası savaş
demək olar ki, olmamışdır. İlginc olan budur ki, Səfəvilərdən sonra ortaya
çıxan ortaq vətən anlayışında azınlıqda olan sünnilər də ortaq milli məsələdə
şiənin hədəflərinə təslim olmaq zorunda qalmışdır.”[2]
Səfəvilər zamanında ortaya çıxan ortaq vətən kimliyi Şahnamə mehvərli
olduğundan fars milliyətçiliyi mərkəzli bir şəkil almışdır. Şahnamənin Səfəvilər
dönəmində necə təhrif edilərək yenidən hazırlandığı və oraya türk-ərəb
düşmənliyinin daha fazlası ilə əkləndiyi qonusu “Şahnamə” bölümündə
anlatılacaqdır.
Şiə qüllatı təriqətlərinin sayı çoxdur. Onların hamısı
haqqında bilgi verməyə gərək yoxdur. Sadəcə tarixdə adları və fəaliyətləri
bəlli olan önəmli şiə cərəyanları haqqında bilgi verməyə özəniləcəkdir. İsmailiyə,
hürufiyə, səfəviyə kimi aşırı şiə qüllatı haqqında araşdırmamızı davam
etdiririk. Bu araşdırmalar sırasında kimliyindən və İslamiyətdən uzaq düşürülən
türklərin şiə təriqətləri içində fars irqçiliyinə necə yem edildiyini
görəcəyik. İsmailiyə şiə qüllatı necə ortaya çıxdı?
Cəfər Sadiqin böyük oğlu İsmayıl atasından öncə 755-ci
ildə öldü. Cəfər Sadiq onu öz yerinə varis olaraq təyin etmişdi. Sonrasında İsmayıl
çox içki içdiyindən və bəzi uyqunsuz hərəkətlərdə bulunduğundan Cəfər Sadiq onu
varislikdən məhrum edərək dördüncü oğlu Musa Kazımı varis olaraq duyurdu.[3]
İsmayıl beş il atasından daha tez Mədinədə öldü. Cəfər Sadiqin İsmayılı
varislikdən məhrum etməsini qəbul etməyənlər var idi. Onlar hesab edirdilər ki,
imamlar hərşeyi öncədən bildiklərindən Cəfər Sadiq, oğlu İsmayılı boşuna özü üçün varis təyin edə
bilməzdi. Çünkü Cəfər Sadiq imam olduğundan İsmayılın özündən daha tez
öləcəyini də bilməli idi. İsmayılın Cəfər Sadiqdən daha tez ölməsi qeybə
çəkilməsi anlamında olmalıdır. Ayrıca, Cəfər Sadiq İsmayılı özünə varis
seçmişsə, onu varislikdən məhrum etmə haqqına da sahib ola bilməz. Çünkü bu durumda
imamətin hər şeyi bildiyi ilkəsi kökündən yıpranmış olar. Bu üzdən də imamətin Musa
Kazım tərəfindən deyil, İsmayıl soyundan davam etməsi gərəkməkdədir. “O gündən
də İsmayılın evladları “Məstur imamlar” (örtülü imamlar) adlandılar. Çünkü
kimsə İsmayılın evladlarını görməmiş və tanımırdı. Sadəcə digərləri onların
adına imamət edirdilər. İsmayılın oğlu Məhəmmədi imam olaraq tanıdlar. Məhəmməd
Abbasilərin təqibində olduğundan qaçıb Reydə gizləndi. İsmailiyə iki əsas qrupa
ayrıldı. Birinci qrup Məhəmməd ibni İsmayıl öldükdən sonra onun varislərinin
imamlığına inanırdılar. Bu imamlar örtülü imam olaraq bilinirdi. Bu qrupun
tərəfdarları Fatimiyə olaraq ortaya çıxdı. İkinci qrup hesab edirdi ki, imamlıq
da mürsəl* peyqəmbərlər kimi yeddi rəqəmi ilə son
bulmalıdır. Bu üzdən bunlar Məhəmmədin son imam olduğuna iman etdilər və onun
yenidən diriləcəyinə inandılar. Yəni birinci qrup Məhəmmədin oğullarının imam
olduğuna və ikinci qrup isə, imamlığın İsmayıl oğlu Məhəmmədlə son bulduğuna və
Məhəmmədin ölməyib qeybə çəkildiyinə inandılar. Bunlar yeddi imamlı İsmailiyə
adlandı. Qərmətilər də bu qrupun içindən çıxmışdır. Bunlara qərməti, ismaili və
ya səbəiyə* də deyirdilər.”[4]
“Bu iddiaçılardan ən önəmlilərindən biri “Mehdi” ləqəbi ilə bilinən Abdullah oğlu
Məhəmməd idi. Abdullah soyunu Hz. Peyqəmbərin qızı Hz. Fatiməyə bağlayırdı. Bu
adam Quzey Afriqada Fatimi (910-1172) xilafətini təsis etdi. Daha sonra Misirə
daşınan Fatimilər Abbasilərin sərt rəqibinə dönüşdülər.”[5]
Fatimilər bütün İslam ölkələrini öz yönətimləri altına ala biləcək düzeydə
böyüdülər. Səlcuqlar olmasaydı buna da nail olacaqdılar. Yəni Səlcuq axınları
olmasaydı Səfəvilərin qurduğu İran dövləti daha erkəndən qurula bilərdi.
Burada “mehdi” sözünə də aydınlıq gətirmək gərəkəcək. Çünkü
“mehdi” qavramının içəriyi bəlli edilməzsə, tarixdə etkisini sürdürən bu olayın
da mahiyəti bilinməyəcəkdir. İslam tarixində minlərcə adam mehdilik iddiası ilə
ortaya çıxaraq qanlar axıtmış, xaos törətmişdir, pərişan sosial durumlara səbəb
olmuşlar. Nədir bu mehdilik?
“Mehdi” sözü ərəbcə
Tanrı tərəfindən hidayətə ərmiş və imanı bütünləşmiş kişi deməkdir. Bu baxımdan
Hz. Məhəmmədə də “Mehdi” deyilir və onun mehdiliyi ilə ilgili o zaman şeirlər də
yazılmışdı.[6] Çünkü
Hz. Peyqəmbər Allah tərəfindən bu iş üçün hazırlanmışdır. Bəzi təfsirçilərə
görə Quranın İnşirah (94) surəsində Məhəmmədin Allah tərəfindən peyqəmbərliyə
hazırlandığı açıqlanmışdır. Ancaq sonrakı dönəmlərdə “hadi” sözü ilə “mehdi”
sözünün yeri dəyişdirilmiş və “mehdi” sözü və anlamı siyasi amac üçün
qullanılmış, bu gün bilə qullanılmaqdadır. Çünkü hadi, hidayət edən və mehdi
hidatə ərmiş anlamındadır. Daha sonra sapdırılmış anlamında guya mehdi adında
peyqəmbər soyundan birinin gəlib və toplumu hidayətə ərdirəcəkmiş! Zatən
toplumun hidayət kitabı olan Qurani-Kərim ortadadır. İlk hədis kitablarının heç
birində mehdiyə işarə edilməmişdir. Qurani-Kərimdə də Mehdi deyə açıqca bir
ifadə və bilgi yoxdur. Böylə önəmli bir şey olsa idi, onu Allah təala Quranda
bildirməzmi idi? Buxari və Müslim hədis kitablarında da mehdi deyə bir olaya
işarə edilməmişdir. İlk müsəlmanların bu haqda düşündükləri olmamışdır. Anlaşılan
mehdi məsələsi sonrakı illərdə şüubiyənin İslam anlayışının içindən ortaya
çıxmış, sasaniliyin fərri-izədi anlayışı mehdi olaraq qavramsallaşmışdır.
Bəzi
araşdırmaçılara görə mehdilik məsələsi Hz. Əli dönəminə aiddir. İbni-Səba
adında biri “Əliyə ilahi parça hilul etmişdir” dedi. Ancaq ilk mehdilik adı
altında qiyama Əməvilər zamanında rast gəlməkdəyik. Muxtar (685) iddia etdi ki,
Əlioğlu Məhəmməd Hənifə bəklənən mehdidir. Muxtar və Hənifə hər ikisi öldükdən
sonra da “mehdi” düşüncəsi davam etdi. Muxtarın qiyamı ilə İsmailiyənin ortaya
çıxışı arasında 75 il zaman mövcud olmuşdur.[7]
Fatimilərin ilk xəlifəsi olan Übieydullah özünü “mehdi” olaraq duyurduqdan
sonra “mehdi” haqqındakı “dünyanı ədalətlə dolduracaq” kimi xəbərə bunları da
artırdı: “İmam mehdi bütün dünyanı
deyil, yalnız öz yönətimində olan bölgələri ədalətlə dolduracaq və qalan
yerləri də sonrakı mehdilər ədalətlə dolduracaqdır.” Özünü “mehdi” olaraq
duyuran ilk Fatimi xəlifəsi öz yönətimində bulunan bölgələrdə də ədalət icad
edə bilmədi. Sadəcə öz iqtidarını bərqərar etdi.[8]
Qərməti və
ismaili cərəyanları eyni ideolojiyə mənsub olduqlarından, eyni qaynaqdan
qaynaqlandıqlarından dolayı biri haqqında danışmaq digəri haqqında da danışmaq
anlamındadır. Həm qərmətilər, həm ismaililər eyni imamlara inanmışlar. Dəyişik
bölgələrdə fəaliyətləri olsa da, fikrən eyni qaynaqdan yararlanmışlar. Bu üzdən
də İsmailiyə haqqında danışmaq, qərmətiyə və qərmətiyə haqqında danışmaq ismailiyə
haqqında danışmaq deməkdir.
İsmailiyənin
və qərmətiyənin babəkiliklə olan bağlarını qəbul etməz və incələməzsək onu
anlamaqda çətinlik çəkəcəyik. Çünkü babəkilik hərəkəti mütəşəkkil silahlı örgüt
olaraq yox edilsə də, bir düşüncə olaraq həyatını tarixdə xalqın içində davam
etmiş və çeşidli firqələrdə özünə tərəfdar toplaya bilmişdi. Dini təbliğatını sınırılı
bir bölgənin ötəsinə çıxara bilməməsi bəlkə də Babəkin yenilgəsinin önəmli
səbəblərindən biri olmuşdur. Onun tərəfdarları, yalnız Aran və Azərbaycanda
daha çox aktiv idilər. Cahizin[9]
dediyi kimi babəkilər İslamın maddəsi və düzənli ordusu olan türklər arasına
girə bilmədilər. Ancaq ismaililər ilk başdan öz inancını bütün ölkələrə yaymağa
çalışdılar. Onlar qalib və məğlubları, dinsiz və dindarları, azad fikirliləri,
bütün tayfaların təəssüblülərini bir yerə toplamağı başardılar. İsmaili Abdullah
ibni Meymun cəsur davranışı və toplumları dəqiq olaraq tanıması ilə bunu
başardı. O, öncəliklə yaxşı bir toplumbilimçi idi. İsmailiyənin babəkilikdən
etkilənərək savunduğu bəzi sosial üsullar bunlar idi: 1- Qadın-kişi
bərabərliyi. 2- Torpaq üzərinə malikiyətin ibtalı və onun ehtiyacı olanlar
arasında paylaşılması. 3- Müxtəlif irqlərdən bütün toplumları bir araya gətirmək
üçün irqlərə sayqılı yanaşmaq.[10]
Burada şüubiyə və ismaliyə ilişkiləri üzərinə də deyinmək gərəkir. Bəzi
araşdırmaçılara görə ismailiyə şüubiyənin ürünü olmuşdur.
Bağdadı deyir
ki, şüubilər ismailiyə məzhəbinə girərk onlara yardım etdilər. Şüubiyə ilə
ismailiyənin əməkdaşlığının səbəbi o idi ki, hər ikisi də hakim ərəb dövlətinin
düşməni idilər. Bu üzdən bir-birinə qarışmadan və bir-birinə arxa olaraq
irəlilədilər.[11] İsmailiyə, qərməti və xürrəmiyənin sosial və sinfi
mübarizə yönlərinin ortaq olması üzündən sünnilər bunları eyni sistem olaraq görmüşlər.[12]
Mötəzilənin
Abbasi dövlətinin rəsmi məzhəbi olduğu zaman ismaililik ortaya çıxmışdı.
Fatimi və
qərmətiyənin inanc dayanaqları ismailiyədir. Ancaq Fatimilərin Misirdə təsisi
ilə qərmətilər onlardan ayrılaraq müstəqil təşkilata dönüşdülər. Qərmətilər
Fatimi dövləti ilə ara-sıra ilişkiyə girsələr də, onlardan ayrı bir firqə
halina gəldilər. Bəhreyndə təsis edilən qərməti dövləti də ismailiyənin
batiniyə təlimlərinə dayanaraq hər tür dini törənləri rədd edib, müqəddəs məkan
sayılan yerləri yağmaladılar. Hətta məşhur “Həcər-ül əsvəd”* daşını ikiyə parçalayıb özləri ilə
Ləhsaya apardılar. 20 ildən sonra Fatimi xəlifəsinin ricası üzərinə “Həcər-ül
əsvəd”i Məkkəyə geri gətirdilər.[13]
İsmailiyə və bu fikrə bağlı olan qərmətilər dini törələri ibtal etmişdilər.
İsmaili şair olan Nasir Xosrov Ləhsaya uğramış və orada gördüklərini yazmışdı.
Onun verdiyi məlumata görə Ləhsa şəhərində məscid olmamışdır.[14]
Qərmətilər də xürrəmilər kimi ictimai bərabərliyi təbliğ edirdilər.
Qərmətilərlə Fatimiləri fərqləndirən ana ünsür onların sosial proqramları idi.
Fatimi ismaililər bəlli sosial proqrama sahib deyildilər.[15]
Qərmətiyə fəlsəfi görüş olaraq ixvan-üs səfa axımına mənsub olmuşdur. Onların
fikirləri Farabi və digər filosofları etkiləmişdi.[16]
İxvan-üs səfa haqqında irəlidə bilgi veriləcəkdir.
Eyni dönəmdə
mövcud olan mötəzilə ilə ismailiyə arasında incə bir fərq var idi. Mötəzilə
dinin açıqlanması üçün ağıldan yararlanmağa çalışırkən, ismailiyə dinin
təməllərini sökmək üçün ağıldan yararlanırdı. İsmailiyədə ağıl batin və zahir
olaraq iki mərhələdən ibarətdir. Zahiri ağıl xarici görünüşü və bəşər
arasındakı münasibət və əlaqələri incələr. Batin isə içərini incələr, ayətlərin
batini anlamı vardır. Batini anlamı imam və imama yaxın olanlardan başqa kimsə
bilməz. İsmailiyəyə görə batinsiz zahir və zahirsiz də batin ola bilməz.
İsmailiyəni batiniyə adlandırmanın da səbəbi bu idi. İsmaililər məsum imama
inanırdılar. Nəsrəddin Tusi məsum imamı “hidayət işığı” adlandırırdı. İmamın sözü Tanrının sözü və əməlləri də
Tanrı əməlləridir. Böyləcə ismailiyə öyrətilərində imam şəriətdən ötə bir anlam
daşımaqda idi. Aləm ismailiyə öyrətilərində üç mərhələdən mürəkkəbdir: 1-
Mütləq xeyirdən oluşan ruhani aləm. 2- Xeyir və şərdən oluşan nəfsani aləm. 3-
Mütləq şərdən oluşan cismani aləm. [17]
İsmailiyənin
təsisçisi olaraq bilinən Abdullah sünniliyi, şiəliyi, yəhudiliyi, xristianlığı,
məcusiliyi içənə alan yeni din icad etmək istəyirdi. İsmailiyənin yöntəmi bu
şəkildə idi:
·
Öyrətilərin qavrama və əqli
qüdrətə görə sinifləndirilməsi. Yeddi mərhlədən ibarət öyrətilər bütünü
hazırlandı. Birinci mərhələ mübtədilər, yeni başlayanlar və yeddinci mərhələ
həqiqətə varmış olanlar üçündür. Bu mərhələdə kəşf mümkün ola bilirdi.[18]
İsmailiyənin batini öyrətilərində vücudun yeddi evrəsi bunlardan ibarıətdir: 1-
Mütləq yaradıcı olan Allah. 2- Bötüv ağıl. 3- Bütöv nəfs. 4- Maddənin ilk
şəkli. 5- Məkan. 6- Zaman. 7. Kamil insan. Batiniyəyə görə dünya “böyük aləm”
və insan “kiçik aləm”dir. Batiniyə kiçik aləmlə böyük aləm arasında uyum
bərqərar olunmasını düşünmüşdü.[19]
·
Abbasilərin təhlükəsini
bərtərəf etmək üçün gizli fəaliyət edilməli idi.
·
Fəlsəfəni önəmsəmək,
özəlliklə ismailiyə, öyrətilərini neoəflatunçuluq üzərinə qurmağa çalışırdı.
·
Dəvətçiləri seçərək, onları
yaxşıca hazırlamaq. Yaxşı bəyanı, qavrama yetənəyi və güclü məntiqi olan
adamlar bu seçimdə öncəlik daşıyırdılar.
·
Təvil və təfsirə
arxalanmaq. Böylə ki, onlara görə ayətlərin ən doğru təfsirini edən məsum olan
imam və ya imama ən yaxın olan şəxsdir. Müstətir (örtülü) imamın nəzəri mütləq
doğrudur və ona şübhə edilməməlidir. Örtürülü və görünməz olan imamı da
Abdullahdan (İsmailiyənin qurucusu) başqa kimsə tanımaz, bilməz. Hər şey örtülü
imamın əlindədir.[20]
Qərməti
sözünün kökü və nə anlama gəldiyi bəlli deyildir. İlk olaraq Təbəri qərmətilər
haqqında bilgi vermişdir. Kəndlilər və yoxsullar qərmətilərə qatılırdılar.
Qərməti təşkilatı gizlin bir örgüt idi. Anlaşılan qərməti qiyamı ilk olaraq
874-cü ildə Xorasanda baş qaldırmışdır. Ən böyük qərməti qiyamı aşağı İraqda
Həmdan Qərmətin rəhbərliyində meydana gəlmişdir. O, 890-cı ildə “Hicrətdə
Sığınmacılar Evi” adında bir mərkəz təsis etdi. Bu mərkəzin ümumi bir xəzanəsi
var idi. Xums (gəlirin beşdə biri) bu sandığa verilirdi. Qərmətilər qardaşlıq
süfrəsi adında bir süfrə açar və orada acları doyurardılar. Bu, onların məzhəbi
törənlərinin bir parçası idi. Bu süfrədə yemək yeyənlər “cənnət çörəyi”
yediklərinə inanır, inandırılırdılar. Xəlifənin orduları 905-ci ildə qərməti
qiyamını söndürə bildi. Daha öncə 894-cü ildə qərməti qiyamının atəşi Bəhreyni
sarmışdı. 897-ci ildə qərmətilər Ləhsa (əl-İhsa) şəhrini ələ keçirdilər. Ləhsa
qərməti dövlətinin başkəndi oldu. Qərmətilər öz ideyalarını bu şəhərdə
gerçəkləşdirməyə çalışdılar. Əbureyhan Biruninin (ölüm- 1048) yazdığına görə X
əsrin dördüncü onilliyində qərmətilər Hindistanın Multan şəhərini ələ keçirərək
orada da dövlətlərini təsis etdilər. Mahmud Qəznəvi 1010-cu ildə onları yenib
yox etdi. Samanilərdən Nuh ibni Nəsr (iqtidarı 943-954) qərməti qiyamlarını
Xorasanda və Mərkəzi Asiyada susdurdu. Ancaq buna rəğmən ismailiyənin hər iki
qanadına aid bir çox tərəfdar mövcud idi. Mahmud Qəznəvi onları təqib etdi.
Çoxunu tutub öldürdü. Rey şəhərini Büveyh oğullarından geri aldı, bir çox
Fatimi qərmətini yaxalayıb edam etdi. İsmailiyənin bütün firqələrinin ortaq adı
batiniyəçi idi.[21]
İlk Səlcuq
sultanları aşırı sünni məzhəbinə bağlı olduqlarından dolayı şiələri, özəlliklə
ismailililəri təqib edirdilər. XI əsrin səkkizinci onilliyində Həsən ibni Səbbah
Həmiri adında bir ismaili öndər zühur etdi. Bəzi rəvayətlərə görə onun soyu
İslamdan öncə Yəməndə səltənət sahibi imiş. Başqa bir rəvayətə görə onun soyu
Xorasanın bir kəndində yaşayırmış. Onun atası Kufədən Quma köçmüş və Həsən
Qumda dünyaya gəlmişdi. Həsən atası kimi öncə imamiyə şiəsində imiş. Gənckən
eyitim illərində Əmir Zərrab adlı bir ismaili ilə tanış oldu. Onunla dartışması
sırasında imamiyə imanı zədələndi. Daha sonra Ataş adlı başqa ismaili dai
(dəvətçi) ilə irtibat qurdu. Ataş Azərbaycanda və İraqi-Əcəmdə (indiki İranda)
fəaliyət göstərən gizlin ismaili örgütünün öndəri idi. Səbbah, ismaili olduqdan
sonra örgütə daxil oldu. 1077-ci ildə Səbbah İsfahana gedərək iki il Ataşın
yardımçılığını etdi. Ataşın istəyi üzərinə Qahirəyə gedərək 18 ay orada qaldı. Fatimi xəlifəsi əl-Müntənsirbillah Misirdə 60 il
iqtidarda bulunmuşdu. O da Cəfər Sadiq kimi böyük oğlunu özünə varis təyin
etmişdi. Cəfər Sadiq kimi də böyük oğlunu vəliəhdlikdən məhrum edib başqa
oğlunu varis olaraq duyurdu. İsmaili firqəsində fikir ayrılıqları ortaya çıxdı.
Xəlifənin böyük oğlu Nəzarın tərəfdarları onun imam olmasından yanaydılar.
Nəzar öz qardaşı Məstəli tərəfindən öldürüldükdən sonra yandaşları onun oğlunu
gizlincə Ələmut qalasına qaçırdılar. İsmailiyənin çox ünlü ismi olan Həsən
Səbbah Nəzarın haqqını savunan ismaili kimi qiyam etdi. Həsən Səbbah təqribən
iki il Misirdə qaldıqdan sonra Ələmut qalasına dönüb ismailiyə ayininin
təbliğinə başlayaraq Nəzarın haqqını savunmağa başladı. İsmailiyə Nəzariyə və
Məstəliyə olaraq iki firqəyə ayrıldı. Nəzariyə İraqi-Əcəmdə və Məstəliyə
Misirdə yayqınlaşdı. Məstəliyə ismailiyənin mühafizəkar və nəzariyə isə,
liberal qanadını təşkil etdi. Nəzariyə yeni ünsürlər və mətləblər ismailiyə
firqəsinə artırdı. 1090-cı ildə Həsən Səbbah zeydiyə şiəsinin barınağı olan
Ələmut qalasına getdi. Silahlı dəstələri ilə qalanı basaraq zeydiyə şiəsinin
rəhbərləri və tərəfdarlarını əsir aldı. O gündən sonra Ələmut qalası nəzariyə
və yeni ismailiyənin qərargahına dönüşdü. Böyləcə İraqi-Əcəmdə (İranda)
ismailiyə dövlətinin əsası qoyuldu. Bu dövllət 1090-cı ildən 1256-cı ilə qədər
davam etdi. Qısa sürədə keçilməz dağlardakı qalaları işğal etdilər. Rəşidəddin
Fəzlullahın yazdığına görə XIII yüzilin ortalarında yüzdən artıq qalanı
İraqi-Əcəmdə (İranda) ələ keçirdilər. Bartoldda görə yeni ismailiyə hərəkəti
qalaların şəhərlərə qarşı mübarizəsi idi. Sultan Bərkyaraq Səlcuqlu
zamanında (1094-1104) Nişabur
ismaililəri qətl edildi. Sultan Məhəmməd Səlcuqlu (1105-1118) ismaililəri bir
nömrəli düşmən olaraq duyurdu. 1106-cı ildə İsmaililərin işğalında olan
İsfahanın çevrəsini onlardan geri aldı. Sonra da ismaililərin mərkəzi qalası
olan Ələmutu mühasirə etdi. Ələmut ismaililəri aclıqdan az qala təslim olmaq
üzrə ikən birdən sultanın ölüm xəbəri gəldi. Səlcuqlu ordusu qalanın
mühasirəsini buraxıb geri çəkildi. Ataşın ölümündən sonra ismaililərin
öndərliyi Həsən Səbbahın əlinə keçmişdi.[22]
Səlcuqlunun başbaxanı Xacə Nizam-ul Mülk Səbbahın yaxalanması üçün bir qrupu
göndərdi. O isə Ələmut qalasına sığındı və o vaxtdan da Ələmut
Moğolların gəlişinə qədər 170 il ərzində ismaililərin yenilməz qalasına və
terorun mərkəzinə dönüşdü.
İsmailiyənin
fəlsfəsi üzərində də bir duralım. İsmailiyənin batini öyrətilərində vücudun
yeddi evrəsi bunlardan ibarıətdir: 1- Mütləq yaradıcı olan Allah. 2- Bötüv
ağıl. 3- Bütöv nəfs. 4- Maddənin ilk şəkli. 5- Məkan. 6- Zaman. 7. Kamil insan.
Batiniyəyə görə dünya “böyük aləm” və insan “kiçik aləm”dir. Batiniyə kiçik
aləmlə böyük aləm arasında uyum bərqərar olunmasını düşünmüşdü.[23]
Peyqəmbərlərin kəlamını batiniyəyə görə batini təfsirlə anlamaq mümkündür. Bütöv
ağlın duyulur dünyadakı yansıması kamil insan, yəni peyqəmbər deməkdir. Batiniyə
qarvramlarında buna “natiq”, yəni qonuşan deyilməkdədir. Nəfsin duyulur dünyada
inikası (yansıması) peyqəmbərin yardımçısı anlamındadır. Buna da “samit”, yəni
susqun deyilir. Susqun, yəni o kəs ki, özü heç bir şey söyləmir, sadəcə
peyqəmbərin söylədiklərini təfsir edib açqılayır. Ona “əsas” da deyilir. Onun
görəvi peyqəmbərin batini bilgilərini açıqlamaqdır. Bütün peyqəmbərlərin böylə
yardımçıları olmuşdur: Örnəyin Musa natiq və Harun onun samiti idi. İsa natiq və
Petros onun samiti idi. Məhəmməd natiq və Əli onun samiti idi. Natiqlər və
samitlər bəşərin xilası üçün yer üzündə zühur etmişlər. Xilas isə, kamil elmə
ulaşmaqdan ibarətdir. Cənnət əslində bu kamil elmin rəmzidir. Bəşərin qurtuluşu
da yeddi mərhələdən ibarətdir. Altı mərhələsi natiq və samitin bir yerdə zühuru
ilə səciyələnir. Bu altı səciyyəli mərhələ mürsəl peyqəmbərlərin, yəni Adəm,
Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Məhəmmədin zühuru ilə ortaya çıxmışdır. Yeddinci
mərhələ dünyanın sonu gəlmədən öncə qaim peyqəmbərin, yəni “mehdi”nin zühuru
ilə başlayacaq. Hər peyqəmbərlik mərhələsində natiqdən sonra imamlar zühur
etmişlər. Bəşər natiqlər, samitlər və imamlar vasitəsi ilə kamil elmə nail
olduqdan sonra dünyanın sonu gələcəkdir. Bu zaman cəhalətdən ibarət olan pislik
və şər yox olacaq və aləm öz öz qaynağına, yəni bütöv ağıla geri dönəcəkdir.[24]
İsmaililər siyasi şəxsiyətləri teror edərək
mübarizələrinə davam edirdilər. Səbbahın ölümündən sonra Böyük Kiya onun varisi
oldu. Kiyadan sonra isə, varislik irsiləşərək davam etdi.[25]
Həsən
Səbbahın ismaili tərəfdarlarına fədaiyani-ismaili də deyilirdi. İsmaili
fədailər 1092-ci il oktyabrın 20-də Səlcuqlunun ünlü vəziri Xacə Nizam-ul Mülkü
öldürdülər. Xacə axşam Sultan Məlikşahın hüzurundan ayrılıb evinə dönmək
istərkən deyləmli bir gənc ona yaxınlaşıb ərizəsini vermək istədiyini bildirdi.
Tam olaraq yaxınlaşdıqdan sonra qəməsini anidən çıxarıb Nizam-ul Mülkün köksünə
soxdu.[26]
“Fədailər”
başlanqıcda ismaili şiəsinə dayanaraq inqilabçı bir güc kimi ortaya çıxdılar. Ancaq
yüz ildən sonra 180 dərəcə öz mövqelərini dəyişdirərək Bağdadın əlində oyuncağa
döndülər. Hər növ etiraz səsini boğmaq üçün Bağdad xilafəti bu ismaili
teroristləri qullanmağa başladı. Tam anlamı ilə “mafiya” görəvini üstləndilər. Mafiya
Fransanın basqısına qarşı İtaliyada inqilabçı dirəniş güc olaraq ortaya çıxdı. Ancaq
daha sonra qorxunc cinayətkar dəstə kimi İtaliyada, Sisildə fəaliyətini sürdürüb
oradan da Amerikaya nüfuz etdi. İsmaililər də öz inqilabi amaclarını unudaraq
qorxunc teror və basqı aracına dönüşdülər. Kimsə onlara qarşı kiçicik bir
etiraz sözü desə idi, dərhal onu izləyib öldürürdülər.[27]
Fəxrəddin Razi (1149-1209) öz əsrinin ən önəmli
alimlərindən biri olmuş, çoxlu təfsir kitabları yazmışdı. İsmaililərin bu alim
haqqında necə davrandıqlarını Rəşidəddin Fəzlullah (1240-1318) öz əsərində
yazmışdır:
“İmam Fəxrəddin Razi, Rey şəhrində tədris edirdi. O, bütün məzhəbləri yaxşı
bilir, millətlər haqqında gərəkən bilgiyə sahib idi. Onu “mülahidə”, yəni
ismaili kafiri olaraq müttəhim etdilər. O da minbərə çıxaraq ismaililərə lənət
göndərdi. Bu xəbər Ələmut qalasına çatdığında ismaililərin yeddinci əmiri olan
Məhəmməd ibni Həsən (1147-1210) bir fədaini görəvləndirdi ki, gedib Fəxri-Razini
qorxutsun ki, bir daha böylə sözləri ağzına almasın. Görəvlənmiş olan ismaili
fədai Rey şəhərinə gəldi. Fəxri-Razini bulub ona dedi ki, sizdən fiqh dərsi
almaq istəyirəm. Fəxri-Razi də qəbul etdi və yeddi ay bu ismaili fədai dərslərə
qatıldı. Fədai, Fəxri-Raziyə saldırmaq üçün uyqun fürsət axtarırdı, bu müddətdə
bu fürsəti ələ keçirə bilməmişdi. Bir gün Fəxri-Razi xanigahda yalnız idi.
Fədai içəri girib qapını arxadan möhkəm kilidləyərək qəməsini çıxarıb
Fəxri-Razinin üstünə yeridi.
Fəxri Razi qorxub diksinərək dedi: Ey adam, nə etmək istəyirsən?
Fədai: Sizin qarnınızı göbəyinizdən məmələrinizin arasına qədər yırtmaq
istəyirəm.
Fəxri-Razi: Nədən, mənim suçum nədir?
Fədai: Suçun bizləri lənətləməkdir.
Razi Xanigah da oraya-buraya qaçır və fədai də əlində qəmə onu qovalayır.
Razini yıxıb sinəsi üstündə oturdu. Razi ondan aman dilədi və “tövbə etdim, bir
daha sizlərə lənət göndərmərəm” dedi və qurtuldu.”[28]
Daha sonra Fəxri-Razi ismaililərin adını dilinə almadı, onları lənətləmədi.
Bunun səbəbini şagirdi ondan sorduğunda “ismaililərin kəskin məntiqləri var,
ona görə” dedi.[29]
İsmaili imamları həşiş qullanmağı da məqbul saydıqları üçün onlara həşşaşiyun
da deyirdilər.[30] İsmaili
imam və əmirlər çox zənginləşib harınlaşmışdılar. Ələmut qalasında oğlanlarla seks
yapırdılar. İsmaili imamı Əlaəddin Məhəmməd (1212-1255) öz vəziri Həsən
Mazəndərani ilə bir yerdə yatırdı.[31]
Sonunda Həsən Mazəndərani onun oğlu ilə anlaşaraq balta ilə Əlaəddinin boynunu
vurdu. Fədailərə həşiş verdikdən sonra onlara özünü dağın təpəsindən dərəyə at
deyildiyində fədai dərhal özünü zirvədən dərəyə ataraq paramparça olurdu.
İsmaililərin
son padşahı Xur şah olmuşdur. Moğol orduları Ələmut qalasını mühasirə etdiyində
dirənə bilməyəcəklərini görüb Hülaku Xana təslim oldular. Ələmut qalasının işğalından sonra Cüveyni Hülakü Xanın hüzuruna varıb
qaladakı kitablara baxması üçün izn istəyir. Hülakü Xan əmr verdi ki, Əlaəddin
qalaya getsin və Həsən Səbbahdan bəri 170 il içində birikən ordakı xəzinəni və
kitabları kontrol etsin. Şaha uyqun olanlar gətirilsin, qalanları da yaxılsın.
Əlaəddin qalaya gedir və nücuma (uzaybiliminə) aid olan kitabları ayırıb
gətirir və qalanları da yaxılır. Bu kitabların içində bir də Həsən Səbbah
haqqında yazılmış əsər vardı. Bu əsərin özəti “Cahangüşa”nın 3-cü cildində
verilmişdir. Rəşidəddin Fəzlullah da “Əl təvarix dər tarixi- İsmailiyə-i
Ələmut” (Ələmut İsmailiyəsinin tarixi) kitabında vermişdir.[32]
Hülaku Xan,
Xur şaha can güvənliyi təminatı verdi. Xur şah 1256-cı ildə Hülaku Xana təslim
oldu. Hülaku Xan onu Moğolistanda böyük xan olan qardaşı Məngü Qaanın yanına
göndərdi. Məngünün əmri üzərinə Xur şahı öldürdülər. İsmaililər bu dönəmdən
sonra Hindistana qaçdılar. Hindistana qaçışları XIII əsrdən başlayaraq XVI və
XIX əsrə qədər davam etdi. Orada məzhəbi həyatlarına davam etdilər. Onların
rəisləri rəisliyi irsi olaraq sürdürmüşlər. 1838-ci ildə Ağaxan adlı bir rəis
Hindistana mühacirət edib Bəmbəi şəhərinin nəzdində yerləşdi. Ağaxan
İsmaililərdən Böyük Kiyanın soyundan olmuşdur. Hindistanda həyatlarını
sürdürdülər. 1957-ci ildə Kərim Ağaxan Əbutaliboğlu Əlidən sonra özünü 48-ci
imam olaraq duyurdu. İsmaililər nəzr niyazlarını ona hədiyə edirdilər. Onun
qərargahından indi də təbliğatçılar müxtəlif yerlərə göndərilir. Hindistanda
250 mindən artıq ismaili mövcuddur.[33]
Bu tarixi
verilərdən yola çıxaraq böylə anlaşılır ki, ismaililər tərəfindən
görəvləndirilən ailələrdən biri də Xomeyni ailəsi olmuşdur. Çünkü Xomeyninin
dədəsi Hindistandan İrana gəlmişdi. Xomeyninin həyat tarixçəsində böylə
yazılmaqdadır: Xomeyni dini sabiqəsi olan bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Onlar
“Seyid Musəvi” adlanırdılar. Yəni soy olaraq Musa Kazıma bağlı olmuşlar.
Xomeyni xanidanı öncə Nişaburda sakin olmuşlar. XVII əsrin sonlarında
Xorasandan Hindistana mühacirət edərək Leknu şəhrində məskunlaşmışlar. Daha
sonra kiçik şəhər olan Kinturda məskunlaşmışlar. Buradakı şiələrlə qaynayıb
qarışmışlar. Bu xanidanının ən məşhur şəxsiyəti Mirhamid Hüseyn Musəvi
olmuşdur. Seyid Əhməd Musəvi Hindi Xomeyninin babası, yəni atasının atası
olmuşdur. O, Kinturda dünyaya gəldi. XIX əsrin sonlarına doğru o, Hindistanı
tərk edərək İraqda Nəcəf şəhrinə yerləşdi. Daha sonra Seyid Əhməd Musəvi Hindi
XX əsrin əvvəllərində İranda Xomeyn şəhrinə köçmüşdür. Ayətullah Xomeyni
Xomeyndə dünyaya gəlmişdir.
Xacə Nəsrəddin
Tusi də uzun surə ismaili teroristlərlə bir yerdə Ələmutda bulunmuşdu. Tusi son
ismaili əmiri olan Xurşahın vəziri idi. Moğollara təslim olmağı da onun
önərdiyini yazmaqdadırlar. Daha sonra moğol sarayında yüksək vəzifədə çalışdı.
Ünlü kitabı “Əxlaqi-Nasiri”ni 1235-ci ildə ismaili imamı Nasirin istəyi üzərinə
yazmışdır. Bu haqda Tusi yazır: “Quhistanda Nasirəddin Əbulfəthin hüzurunda
idik. Yaqub ibni Məskəviyənin kitabı üzərinə söhbət gedirdi. Nasirəddin Əbulfəth
onun kitabının ərəbcədən farscaya tərcümə edilməsini arzu etdi. Kitabın tərcümə
və təlifi bitdikdən sonra adını “Əxlaqi-Nasiri” qoydu.”[34]
Tusinin “Əxlaqi-Nasiri” əsəri ismaililər
dönəmində farsca yazılmış ən önəmli əsərdir. Bu kitabın orijinalı Məskəviyə
tərəfindən ərəbcə yazılmışdır. Nasirin istəyi üzərinə Nəsrəddin Tusi kitabı ərəbcədən
farscaya tərcümə və təlif etmişdir. Bu, ismaililərin farscaya nə qədər önəm
verdiklərinə bir sübutdur. Nəsrəddin Tusi bu kitaba iki ön söz yazmışdır.
Birini Ələmutda, ikincisini də Hülaku Xanın sarayında olduğunda. Moğollar bölgəyə
dini azadlıq gətirdikdən sonra ikinci müqəddimədə ismaili basqısı hiss
olunmamaqdadır. İkinci müqəddimədə “bu nüsxədən kimdə varsa, orada Ələmut
şahlarının öyüldüyü yerlər çıxarılsın” deyə yazır. Onlarca kitabın müəllifi
olan Tusi əsərlərini farsca-ərəbcə yazmışdır.
İsmailiyə,
dövlət və təşkilat olaraq çöksə də, ortaya qoyduğu fars milliyətçiliyi mərkəzli
İslam anlayışı dağınıq şəkildə davam etməkdə idi. Səfəvi dövlətinin qurucusu
olan Şah İsmayıl şüubi-ismaili zehniyət tərəfindən hazırlanaraq ortaya atılacaq
və fars milliyətçiliyi mərkəzli İrani kimliyin inşasını tamamlayaraq şüubiyənin
900 illik arzusunu həyata keçirəcəkdi.
II
İxvan-üs səfa
(Səfa
qardaşları)
Ixvan-üs Səfa
Ismailiyə dünya görüşünün düşünsəl uzantısıdır. Yalnız eyləm (fəaliyət) planında
İsmailiyə kimi davranaraq teror əməliyatına girişməmişdir. Bu hərəkət XI əsrdə
ortaya çıxmışdır. Ixvan- üs səfa ilə din, fəlsəfi dəyərləndirməyə sövq
edilmişdir. Onlar belə hesab edirdilər ki, ərəbçiliyin və ərəbçiliyə xidmət
edən sünniliyin islamiyəti istilayə uğratması üzündən, şəriət çirkinləşmişdir.
Bu çirkinliyi yalnız fəlsəfənin imkanları ilə yumaq, ortadan qaldırmaq
mümkündür. Ixvan-üs səfa qorxmazlığı ilə səciyyələnən axım idi. Onların ən önəm
verdikləri mövzu təqiyə idi. Ixvan-üs səfa risalələrini mütaliə edən hər
kəs onların mədəniyət, təfəkkür, səfa və ixlas baxımından üstün insanlar
olduqları qənaətinə gəlirdi. Ixvan-üs səfanın hədəfi dini-siyasi idi. Ancaq
onların düşmənləri olan “din xadimləri” Ixvan-üs səfanı dindən çıxmış mürtəd
insanlar kimi tanımlamış, qətllərinə fətva vermişdilər. Ixvan-üs səfanın
təqiyəsi bu üzdən idi. Ixvan-üs Səfa fəlsəfənin şəriətdən daha üstün olduğu
qənaətində idi. Onlara görə fəlsəfi fəzilət şər´i fəziltin fövqündədir. Əbədi
səadət fəlsəfə ilə əldə edilir və fəlsəfi səadət ağlın məhsuludur. Ixvan-üs
Səfa ussal (rasionalist) fəlsəfi cərəyan kimi ortaya çıxmışdı. Bu yolla
çirklənmiş şəriəti fəlsəfə ilə təmizləmək və onu öz əsl mahiyətinə qaytarmaq
iddiasında idi. Onlar cəmiyəti yeni bir dövlət sistemi qurma uğrunda maarifləndirirdilər.
Bu maarifləndirmədə dini, fəlsəfə ilə təhlil etməyə çalışırdılar. Ixvan-üs səfa,
cəmiyəti içindən çürüdən ictimai ədalətsizliyə, əxlaqsızlığa, zorakılığa,
cəhalətə və qaranlıq yayan “din xadimləri”nə qarşı mənəvi-ideoloji savaş açmışdı.
Ixvan-üs səfa risalələrində yazırdı “Bütün bu zorakılıqları ortadan qaldırmaq
üçün biz insanları onların içində mövcud olan fəlsəfə elmindən yararlanmağa
çaırırıq.” Ixvan-üs səfanın din anlayışı zahïrən əqli-fəlsəfi olaraq gözə
çarpır. Onlar dini fəlsəfənin və təbii
elmlərin imkanları ilə təfsir etməyə çalışmışlar. Ixvan-üs səfa Abbasi
xilafətinin təzyiq və təqibindən özlərini qorusunlar deyə, sərt təqiyəni tərcih
edirdi. Onlar tərəfdarlarına təlqin edirdilər ki, idrakı sönüklərə təbliğat və
dəvətdə bulunmasınlar. Yalnız fəlsəfəni sevən və elmdən feyzyab olmaq
istəyənlər onları dərk edə bilərlər kimi bir inanca sahib idilər. Ixvançılara
qatılmaq ictimai, fəlsəfi, siyasi və dini zəmanət tələb edirdi. Yəni şəxsin bu
sahələrdə yetərincə bilgi sahibi olması gərəkirdi. Layiq adamların bu qrupa
qatılması üçün dəvətçi və yol göstərici ixvançının bir rəsul olması vacib idi. Ixvan-üs
səfa Yunan fəlsəfəsi ilə Islami dəyərləri ayırd edilməyəcək düzeydə bir-birinə
qarışdırmışdı. Xüsusən Pifaqorun riyazi fəlsəfəsinin tam təsiri altında idilər.
Ixvan dinlərdə zahir və batinin var olduğuna inanırdı. Dinin batini, fəlsəfi
həqiqətlər ikən, zahiri isə oruc, namaz və bu kimi üzdə görünən zahiratdır. Bu
zahiri olanlar alimlər üçün rəmz, adilər üçün isə yoldur. Ixvana görə şəriət,
əqli olan təhqiq və tədqiqi məqbul sayır. Çünkü batini mənaların kəşf olunması
üçün ağlın gücünə möhtacıq və təqlid keçərli deyildir. Dinin cövhəri onun
bətnindədir, zahirindəki rəmzlər yalnız cövhərin görüntülərindən ibarətdir.
Onlar özlərini bütün peyğəmbərlərin və filosofların gerçək varisi sayırdılar.
Ixvan-üs səfa Pifaqoru “müəllimi- əkbər”, yəni böyük müəllim və hikmət xəzinəsi
bilirdilər. Onlar öz dünya görüşlərini izah etmək üçün, Pifaqorun ədədi
misalları, həndəsi dəlilləri və üsulları üzərində dururdular. Ixvana görə
Allah əşyanı ağılda ixtira, nəfsdə icad və maddədə təsvir etmişdir. Onlar
dünyanın qədimliyinə, daima dəyişib yenilənməsinə inanırdılar. Çünkü hər şey
hərəkətdədir və hərəkət mahiyətdir. Hərəkətdə olan şey daima özünü dəyişdirməli,
yeniləşdirməlidir. Cövhərin dəyişməzliyi görüntülərin dəyişkənliyi nəticəsində
baş verir. Ixvana görə fəal ağıl Tanrının ilk feyzi olan ruhani mövcudluqdur.
Bu cövhərdə hər şeyi idrak edə bilmək imkanı mövcuddur. Kainatın sirrinə varmaq
səadəti isə, fəal ağlın feyzidir. Siyasətlə bağlı Ixvan-üs səfanın
dəyərləndirmələri maraqlıdır. Onlara görə insan təbiətən ictimai varlıqdır və
öz hədəfinə çatmaq üçün öz cinsi ilə yardımlaşmağa möhtacdır. Ictimai
hərəkətliliyin dinamizminə çevrilmədən yaşamaq, ancaq xəstə adamlara məxsusdur.
Ixvana görə təcrid və yalnızlıqda səadət olsaydı, Tanrı insanlara yardımlaşmağı
əmr etməzdi. Ixvana görə dövlətlər də canlılar kimidir. Yaranar, yüksələr,
yaşlanıb ölərlər. Hakimiyyət zaman-zaman bir millətdən digrinə, bir sülalədən
digər sülaləyə ötürülür və bunlar fələklərin (ulduzların) hesabı ilə,
hesablamaları ilə mümkün olur. Ixvan-us səfa ilə Uzluqoğlu Farabinin görüşləri
arasında bir çox bənzərliklər var. Bu bənzərlik ağıl mövzusunda, ağıla əhəmiyət
vermədə daha qabarıq şəkildə görülməkdədir. Ixvana görə, siyasətlə uğraşmaq hər
bir insanın fitri istəyidir. Çünkü insan ictimai varlıq olmasının yanı sıra öz
iqtisadi ehtiyaclarını bərtərəf etmək məcburiyətindədir. İqtisadi fəaliyətin
sahəsini müəyyən etmək üçün, siyasi şüurun var olması gərəkir ki, insan öz
təsəvvüründəki mövqe və yerini ictimai həyatda gerçəkləşdirə bilsin. Ixvançılar
öz fəlsəfələrində tarixdə mövcud bulunan bütün dinləri və fəlsəfələri vəhdət
halına gətirməyə qalxışmışdılar. Bu üzdən də rəsmi dini qurumlar tərəfindən
təkfir və təqib edilirdilər.[35]
İxvan-üs səfa kimlər olmuşlar? Bu haqda müxtəlif
görüşlər mövcudur. Onların risalə və kitablarının yazarları kimdir? Nədən bu
kitabların yazarları bilinməməkdədir kimi sorular cavabsız qalmışdır. Bunun
əsas səbəbi o idi ki, ixvançılar özlərini və kimliklərini açıqlamamış, gizlin
saxlamışlar. Qəfəti “Əxbar-ul üləma bi əxbar-ul hükəma” adlı kitabında yazır: “İxvan
kitablarının yazarları adlarını gizlin saxladıqları üçün əsərlərin yazarları
haqda müxtəlif görüşlər ortaya çıxdı. Hər kəs öz gümanına dayanaraq təxminlərdə
bulundu. Bir qrup bu əsərlərin Hz. Əlinin torunlarının biri tərəfindən
yazıldığını iddia etdi. Bir qrup isə Mötəzilə teoloqlarının yazdıqlarını
düşündü. Bir qrup da kitabların müəllifi kimi Mocriti Qortibi adında bir alimə
işarə edərlər. Mocriti Qortibini yazar olaraq görmənin bir səbəbi var. O,
ixvan-üs səfanın “Əl-risalət-ül camiə” adlı əsərini Əndəlüsə apardı. Orada bu
kitabı öyrəncilərinə imla etdirdi. Bu üzdən də bir qisim Qortibinin özünün bu
əsərin müəllifi olduğunu zənn etdi. Bir başqa qrup isə bu risalələrin yazarı
kimi Cəfər Sadiqi göstərdilər.” Ancaq İxvan üzərinə uzman olanların ortaq
görüşü budur ki, bu kitabların yazarları genəl olaraq şiə və özəl olaraq
ismailiyə batiniyəçiləri olmuşlar. Bu kitablar əsasən ismailiyə seçkinlər
tərəfindən yazılmışdır. İxvan-üs səfanın İslam aləmində zühuru əskiyə
dayanmaqdadır. Ancaq onlar öz görüşlərini gizlin saxlayırdılar. 945-ci ildə
Büveyh oğlulları Bağdadı Alana qədər onlardan və risalələrindən əsər-əlamət yox
idi. Büveyh oğulları Bağdadı alıb və şiə inanışını yayqınlaşdırdıqdan sonra
İxvan-üs səfa ilk olaraq Bəsrədə ortaya çıxdı.[36]
Onlar özlərini “İxvan-üs səfa və xullan-ul vəfa”, yəni
“səfa qardaşları və vəfa dostları” adlandırıdılar. Bu ifadə ərəb dilində çox
yayqın idi. İxvan təşkilatının iç düzəni dörd aşamadan ibarət idi:
1-
Yaşları
15-30 arasında olan yeni başlayanlar. Bu qrupun ana özəlliyi ruhi təmizlik,
zəkalı olma, tez və sürətli qavrama idi.
2-
Yaşları
30-45 arasında olan qrup. Bu qrupun siyasətlə uğraşmaq haqqı var idi. Səxavət,
feyz vermə, digər ixvan üzvlərinə səmimi və mehribanca davranma bu qrupun əsas özəlliyi
idi. Digər ixvan üzvlərinə vəfalı olmaq bunların ilkələrindən biri idi.
3-
Yaşları
40-50 arasında olanlar. Bunların məqamı qüdrət sahibi olan şahlar səviyəsində idi.
Bunların bunduqları bölgələrdə qiyam etmə haqları var idi. Yaxşılıqlara əmr
etmə və kötülüklərdən saqındırma buyurularında bulunma haqqına da sahib
olmuşlar. İxtilaf ortaya çıxdığında ədalətli davranmaq bunların özəlliyi
olmuşdur. Bu qrup ixvanın bilgələri sayılmışdır. Törələri və toplumu yaxşı
bilir və ixvan görüşlərini buna görə tərtib edirmişlər. Doğruları savunmaq və
ixvan həqiqətlərini yaymaq bu qrupun görəvi olmuşdur.
4-
Sonuncu
mərtəbə kamillik mərhələsidir. Öncəki üç aşamadan sonra bütün ixvançılar bu
mərhələyə çatırmışlar. 50 yaşdan sonra bu mərhləyə girmək olurmuş. İxvan
deyirdi: Bu aşama, qurtuluş aşamasıdır. Maddədən ayrılma və Tanrıya yaxınlaşma
mərhələsidir. Bu aşamada merac qüvvəsi ortaya çıxar. Bu qüvvə ilə göy mələkutuna
yüksəlmək mükündür. Cəhənnəmdən qurtulub cənnətə varılır.[37]
İxvan-üs səfa çox yaxşı örgütlənmiş bir cəmiyət
olmuşdur. Yalnız üstün özəlliklərə sahib olan adamlar örgütə girə bilirmişlər. Üstün
insan özəlliyini “Risaili-cismaniyəyi-təbiə” adlı 8-ci risalələrində bu şəkildə
tanımlarlar: Ölçülü alim, ərdəmli zəka, bəsirət sahibi, fars soylu, ərəb
dinli, hənifi məzhəb, İraq*
mədəniyətli, ibrani sayağı xəbər vermə, xristian sayağı aydın yollu, yunan
fəlsəfəli, hind bəsirətli, sufi xislətli, şah əxlaqlı,…[38]
İxvan-üs səfanın əsərləri:
1- Riyaziyat təlimləri risalələri- 14
risalə.
2- Cismaniyə təbiə risalələri- 17 risalə.
3- Nəfsaniyə əqliyə risalələri-10 risalə.
4- Risaili-namusiyəyi- ilahiyə və
şəriyəyi-diniyə (İlahi törələr və dini yasalar risalələri)- 11 risalə.[39]
İxvan-üs səfanın görüşləri daha sonra hürufiləri və
Fəzlullah Nəimidən ayrılıb yeni təriqət quran nöqtəviləri dərindən etkiləmişdir.
İxvan-üs səfa öyrətilərində şüubiyənin izləri fars soyunun üstünlüyü olaraq
görülməkdədir.
İslamdan sonra farslara
Ərbabani-qələm” (qələm ərənləri), türklər də “ərbabani-şəmşir” (qılıc ərənləri)
deyilmişdir. Farsların fikri çalışmaları incələndiyində buna tanıq olmaqdayıq.
Türklərin demək olan ki, son min ildə heç bir fikri fəaliyəti olmamış, sadəcə
qaba güclə ortada olmuşlar. Sonunda da qələm mədəniyətinə, qələm gücünə türklər
məğlub edilərək İran coğrafiyasında farsların yönətiminə təslim olmuşlar.
Səfəvi dövləti fars qələm üstünlüyünə bir də türk qılıcının gücünü əklədi.
Qızılbaş qılıcları farsların tarix boyunca üzərində düşünsəl çalışmalar
yapıdqları amacı qılıc gücünə gerçəkləşdirdi. Ərbabani-şəmşir, ərbabani-qələmə
yenidilər, təslim oldular.
[1] Qüllat və ya ərəbcə səslənişi
ilə ğollat, aşırı və ifrat anlamındadır. Şiə qüllatı və ya qüllati-şiə ifratçı
şiələr anlamındadır.
[2] Nasir Purpirar “İslamın
yüksəlişi, “keçmişə körpü” birinci bölüm, bəlgələrin araşdırılması” ikinci
yayın, Karəng yayınları, 1380 (2001), Tehran, s. 298.
[3] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş), İsmailiyə
bölümü, s. 296.
* Adəm, Nuh, İbrahim, Musa, İsa, Məhəmməd və
şiənin inancına görə Mehdi əl-Qaim də 7-ci imamdır ki, gəlib dünyanı ədalətlə
dolduracaqmış.
* Səbəiyə- yeddili deməkdir, yəni yeddi imama
inanan.
[4] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 296.
[5] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 300.
[6] Həna Əlfaxuri- Xəlil Əlcər,
“İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid Ayəti
3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 166.
[7] Həna Əlfaxuri- Xəlil Əlcər,
“İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid Ayəti
3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 167.
[8] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 303.
[9] Əl-Cahiz (Əbu Osman Əmr
ibni Bəhr əl-Kinani əl-Fuqaimi əl-Bəsri). Cahiz
(781-862). Mötəzilə məzhəbinə mənsub və antişüubi ərəb bilim adamı olmuş.
Bir çox sahələrdə, o cümlədən riyaziyat, fəlsəfə, tərcümə, tarix, teoloji və
ədəbiyat sahəsində önəmli əsərlər yazmışdır. Quran və hədis üzərinə çalışmış,
Yunan fəlsəfəsini tərcümə etmişdir. Ərəbcə qramatika, zooloji, şeir, retorika,
leksikoqrafiya, bioloji kimi sahələrdə elmi əsərlər yazmış ünlü IX əsr bilim
adamı olmuşdur.
[10] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 169.
[11] Həna Əlfaxuri- Xəlil Əlcər,
“İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid Ayəti
3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 169-170.
[12] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 296.
* Həcər-ül əsvəd, Kəbənin əsas divarını
təşkil edən qar daşdır. Şiənin inancına görə bu daş cənnətdən gətirilmiş.
İbrahim və oğlu İsmayıl onu taparaq Kəbənin yapımında qullanmışlar! Bilim
adamlarına görə isə bu daş göydən düşmüşdür.
[13] Petruşevski “İranda
İslam” Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s.
301.
[14] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 308.
[15] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 302.
[16] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 308.
[17] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 173-178.
[18] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 171.
[19] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 305.
[20] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 171-172.
[21] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 299-300.
[22] Petruşevski “İranda
İslam” Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s.
310, 311, 312.
[23] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 305.
[24] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 306.
[25] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 312.
[26] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 317.
[27] Nasirəddin
Sahibəzzəmani, Üçüncü xətt, Ətai nəşriyatı, Tehran-1351 (h.ş) (1973), s. 168-169.
[28] Xacə Rəşidəddin
Fəzlullah, Came-üt təvarix, ismaililər bölümü, çapa hazırlayan Məhəmmədtəqi
Daneşpəjuh və Modərrisi Zəncani, Tehran- 1338 (1960), s. 170-173.
[29] Xacə Rəşidəddin
Fəzlullah, Came-üt təvarix, ismaililər bölümü, çapa hazırlayan Məhəmmədtəqi
Daneşpəjuh və Modərrisi Zəncani, Tehran- 1338 (1960), s. 173.
[30] Nasirəddin
Sahibəzzəmani, Üçüncü xətt, Ətai nəşriyatı, Tehran-1351 (h.ş) (1973), s. 168.
[31] Nasirəddin
Sahibəzzəmani, Üçüncü xətt, Ətai nəşriyatı, Tehran-1351 (h.ş) (1973), s. 184.
[33] Petruşevski “İranda İslam”
Farscaya çevirən Kərim Kəşavərz, Pəyam yayınları, Tehran 1363 (h.ş) s. 319-320.
[34] Xacə Nəsrəddin Tusi,
Əxlaqi-Nasiri, Cavidani-elmi nəşriyat, Tehran-1346 (1967) avqust, s. 4, 5, 6.
[35] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 191, 200,
209, 218, 222, 224, 225, 235.
[36] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 192, 193.
[37] İxvan risalələri, 4-cü
cild, s. 119, 120; Həna Əlfaxuri- Xəlil Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə
tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab
yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 197.
* İraq Sasanilərin başkəndi və mədəniyət
mərkəzi olduğu üçün indiki İraq o dönəmdə Sasani mülkü və mədəniyət beşiyi olaraq
bilinirdi. (G.G).
[38] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 198.
[39] Həna Əlfaxuri- Xəlil
Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid
Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 201.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder