Şüubiyyə və Novruz bayramı
Şüubiyyə novruz və bu
kimi günlər üzərinə də ideolojik və duyqusal olaraq yatırım yatırmışdır. Bəzi
parçaları “əski qaynaq”lardan tərcümə edərək novruz günü və törəni ilə ilgili mətnləşdirmişlər.
Əslində isə, bu qaynaqların hamısı saxta və xəyalın ürünüdür. Sasanilərdə
“Xuydudos” və “müqəddəs evlilik” adında guya bir törən varmış. Bu evlilik
Sasanilər dönəmində dini rüknlərdən (ilkələrdən) biri sayılırmış. Bu evliliyi
qutsamaq üçün ilkini Əhuraməzdanın və Zərdüştün yapdığını uydurmuşlar.[1] Şiə-şüubiyyənin
altıncı imamı sayılan Cəfər Sadiqə dayanaraq bu rəvayətləri şiənin “mötəbər” hədis
kitabı sayılan “Kafi”yə yerləşdirmişlər. Fars tarixi ilə bağlı olaraq Müəlla ibni
Xonəysin rəvayətlərinin hamısı saxtadır, qaynaqsızdır, ancaq şiə-şüubiə əhli
buna inanar... “Rəvayətlərdə Salmanın əcəmliyi üzərinə çox durulmuşdur. Guya
Novruzun önəmini, mənəvi dərinliyini və sirlərini imamlara anladan Salman Farsi
olmuşdur. İmamlar Novruz bayramında Sasani şahları kimi səhabiləri ilə görüşür
və onların hədiyələrini qəbul edirdilər. Ancaq imamların ərəb olan səhabiləri
bunun nə olduğunu anlaya bilmirdilər.” Novruz əski fars kimliyinin bir parçası
olmuş. Sasanilər dönəmində sinfi və rəiyətpərvər özəlliyə sahib imiş. Ərəblərin
Sasaniləri devirməsi ilə öncə Öməri-Əməvi panərəbizm tərəfindən məhkum edildi.
Öylə ki, müsəlman olan və olmayan farslar Novruz törənini keçirmələri üçün cəziyə
və cəza ödəməli olurdular.[2]
Hüccac ibni Yusif müsəlman farslardan Novruz günündə bac alır və adını da
Novruz hədiyəsi qoyurdu.Bu durum Ömər ibni Abduləziz zamanına qədər davam etdi.[3]
Şüubiyyənin qələbəsindən
və ərəb xilafətinə nüfuzundan sonra Novruz bayramı Sasani dönəmində olduğu kimi
davam etdi. Fars aristokratları Yahya ibni Xalid Bərməkidən Novruzu Sasani təqvimi
ilə uyqunlaşdırmasını istədilər. Xalid Bərməki bunu qəbul etdi, ancaq siyasi ərəb
rəqibləri onu məcusi olmaqla müttəhim etdilər. O da qorxaraq bu işdən vaz
keçdi.[4]
Novruz ərəb təqvimi ilə qutlanırdı. Xəlifə Mütəvəkkil Abbasi Novruzun fars təqvimi
ilə keçirilməsini istədi. Guya xəlifənin böylə qərar verməsi şüubiyyənin xilafətdəki
etkisi sonucu olmuşdur. Çünkü Bəlazəri bu olaya öz gözləri ilə tanıq olmuşdur.
Bəlazəri deyir ki, Mütəvəkkil, İbrahim ibni Abbasa əmr etdi ki, bütün ölkələrə
məktub yazsın və Novruz bayramının bundan sonra bir ay geri çəkiləcəyini
duyursun ki, Ərdəşir Babəkanın Novruz törənləri ilə uyumlu olsun.Abbasi xəlifələri,
özəlliklə Məmun Novruz bayramında fars aristokratlarından hədiyələr alırdı.
Böyləcə fars aristokratlar şahlıq novruzunu xilafət sarayında qutlar oldular.[5]
Bundan sonra Novruz ərəb xilafətində yayılmağa başlasa da, bəzən panərəbistlərin,
bəzən də şəriət fəqihlərinin sərt qəzəbinə səbəb olurdu. Anlaşılan, ikinci qəməri
əsrdən başlayaraq dördüncü əsrə qədər farslar açıqca Novruz bayramı törəni
keçirirmiş, təbriklərini yazılı olaraq bir-birlərinin qapı-divarlarına
asırmışlar.[6]
Şiə-şüubiyyənin rəvayət
etdiyi iddialara baxmayaraq, imamlar farsları Novruz bayramı dolayısıyla qəbul
edəcək durumda olmamışlar. Ancaq şüubiyyənin rəvayət etdiyi iddialara görə,
imamlar Novruz bayramını tövhidin süzgəcindən keçirərək qutsayıb mənəviyatla
doldurmuşlar.[7]
Abbasi ərəb panərəbizmi şayiə yayaraq ələvilərin Novruzu sevmədiklərini yaydı.
Bir ərəb rəvayətində yazılır: Mənsur Abbasi iqtidarda etkili olan farsları məmnun
etmək üçün novruz törəni keçirərək imam Musa Kazımı da dəvət etdi. O həzrət
söylədi: “Nəbəvi rəvayətləri axtardım, ancaq Novruzla ilgili peyqəmbərin söyləmlərinə
rast gəlmədim. Bu, İslamın ortadan qaldırdığı məcusi bir gələnəkdir.”[8]
Səfəvi dövləti bir kökdənçi
şüubi dövlət idi. Səfəvilər dönəmində əski şüubi qaynaqlar yeniləndi və yeniləri
də əkləndi. Məclisinin “Bəhar-ul ənvar” adlı xurafatla dolu və fars milliyətçiliyini
qutsayan əsərinin bir bölümü də “Novruz hədisləri” adlanır. Onun nəql etdiyi bu
saxta şüubi hədislərindən bir neçəsinə baxalım: “Bu rəvayət Müəlla ibni Xonəysin
“Müvəssəq kitab”ında nəql edilmişdir. Müəlla təsadüfən Novruz günündə imam Cəfər
Sadiqin hüzuruna varır. İmam ondan bu gün haqda bilgisinin olub olmadığını
sorur. Müəlla bu haqda bilgili olarsa, sevinəcəyini deyir. İmam Cəfər Sadiq
deyir ki, Novruz Tanrının insanla əzəli əhdi-peyman bağladığı gündür. Novruz
günəşin ilk doğduğu gündür. Bu gündə peyqəmbərin həyatında çox olaylar olmuş.
Bu gündə Mehdi dəccala qalib gələcək. Bu gün imamlara xas olan bir gündür ki,
farslar onu qorumuşlar. Ancaq siz ərəblər bu günün önəmini yox etməyə
çalışmışsınız.[9]
Şiə-şüubiyyənin bir başqa fiqhi qaynağı Şeyx Abbas Quminin “Məfatih-ul cinan” əsəridir.
O, yazır: “Cəfər Sadiq, Müəlla ibni Xonəysə dedi ki, Novruz gəldiyində qusl et
və təzə paltar geyin. O gün oruc tut. Ayrıca, dörd rükət novruz namazı qıl.”[10]
Müəlla ibni Xonəys kimdir, Cəfər Sadiq bunları haradan bilirmiş? Cəfər Sadiqin
bu xurafat nəyinə lazımdır? İslamın missionu budurmu? Səfəvi dönəmində yazılan
“din”i kitablar bu kimi xurafatla dolub daşmaqdadır. Bunların hamısını burada
vermənin bir anlamı yoxdur. Bu verilərdən böylə bir nəticə çıxır ki, sanki
imamların dünyaya gəliş səbəbləri Sasani gələnəyini yenidən diriltmək olmuşdur.
Novruzla ilgili şiə-şüubiyyə
rəvayətlərinin ötəsində Nusəyriyyə firqəsində də Novruzun imamlar tərəfindən
qutsanması ilə ilgili bilgi mövcuddur.[11]
Ayrıca, imamiyə şiəsinin bir çox fiqh qaynaqlarında da imamların Novruzu rəsmən
qutsadıqları haqda məlumat vardır. Bu rəvayətlərə dayanaraq şiə fəqihləri
Novruzu İslam bayramları cərgəsində yerləşdirmişlər. Bu üzdən də sünnilər
imamiyəni Novruza verdiyi aşırı önəmdən dolayı qınamışlar. Sünnilərə görə,
Novruz məcusi bir bayramdır.[12]
Sasani dövlətinin
düşüşündən öncə bir çox dini və kültürəl özəlliklər kimi Novruz ərəb müstəmləkə
ölkələrində bilinməkdə idi. Sasani dövlətinin düşüşündən sonra da Novruzla
ilgili gələnəklər unudulmadı. İslamdan sonra Novruzla bağlı ilk xəbər İkinci Xəlifə
Ömər dönəminə aiddir. Xuzistanın valisi Hörmüzqan İslamı qəbul etmişdi. Dadlı
yeyəcəkdən və digər hədiyələrdən oluşan bir novruzluq xonça bağlayaraq
Əbutaliboğlu Əliyə göndərdi. Əli bunun nə münasibətlə olduğunu sorduğunda ona
dedilər ki, bu, Novruz hədiyəsidir. Əli onlara “külli yovmin Niruzana”, yəni “hər
gününüz Novruz olsun”- dedi.[13]
Şiə-şüubi qaynaqlarında Novruzun qutsanması ilə ilgili gələnəklərin biri də
Əlinin bu gündə peyqəmbərə “varis!” olaraq təyin edilməsidir. Şiə və şüubiyyənin
önəmsədiyi Qədiri-Xum 10-cu hicrət ili mart ayının 20-nə təsadüf edir. Ayrıca,
rəvayət edilir ki, 659-cu ildə Osmandan sonra Əlinin xilafətə gəlməsi də 20
marta təsadüf edir. Bunlar da Novruz gününə eşit rəvayətlərdir.[14]
Bu rəvayətlərin qaynağı, əsasən Səfəvi dönəminə, Məclisinin əsərlərinə
dayanmaqdadır. Səfəvi dönəminə aid şüubi qaynaqlar, sanki Allahın özü kimi
yaradılış haqqında bilgi vermişlər. Məclisinin yazdığına görə, “Adəm də Novruz
günündə yaradılmışdır.”[15]
Ancaq bu haqda din kitablarının heç birində bilgi yoxdur. “Dünya Novruz günündə
yaradılmış, Hz. İbrahim bu gündə bütləri qırmış, Musa bu gündə İsrail
oğullarını əsarətdən qurtarmış, Hz. Məhəmməd Novruz günündə peyqəmbərliyə yüksəlmiş.”[16]
Mehdinin də Novruz günündə zühur edəcəyi şiə-şüubi qaynaqlarında yazılmışdır.
“Cəfər Sadiq söyləmişdir ki, Novruz, Mehdinin zühur edəcəyi gündür. Əhli-beyt və
Tanrı Mehdinin dəccal üzərinə zəfərini sağlayacaq. Bu gündə Mehdi dəccalı Kufədə
bağlayıb döyəcək. Heç bir gün bizim duamız olmadan Novruz ola bilməz. Çünkü
Novruz farsların qoruduğu əhli-beyt günüdür.”[17]
Bu rəvayətlər Novruzu, yalnızca farsların gözündə önəmli etmədi. Həm də
Novruzun dini özəllik qazanmasına səbəb oldu ki, şiə-şüubiyyənin də amacı bu
idi.
Diqqət etmək gərəkir
ki, nə peyqəmbərin bisəti, nə vəfatı, nə Əlinin xəlifə oluşu, nə də Qədiri-Xum
məsələsinin heç biri Novruza təsadüf etməmişdir. Farslar bütün bunları hiylə ilə
təşkil etmişlər. Sasani gələnəklərinə İslami rəng qazandırmağa çalışmışlar. Bu
yolla da Abbasi xilafəti dönəmində Novruz farsların ən önəmli bayramlarına
dönüşdü. Məcusilərə aid olan gələnəklərin yox edilməyə məhkum olduğu bir dönəmdə
farslar saxta hədislər uyduraraq əski Sasani gələnəklərini canlandırmağa
çalışdılar. Səfəvilər zamanında bu saxta hədislər üzərinə daha da geniş
ideoloji və təbliğat yatırımı yatırıldı. Bu gün də davam etməkdədir.[18]
Bütün bu əfsanələr şüubiyyənin digər əsəri olan “Şahnamə”də də açıqlanmışdır.
İlk şah olan Kiyumərs Novruzda başına tac qoymuşdur və digər bu kimi tarixi
dayanağı olmayan dastanlar.
İslamdan sonra qurulan
fars dövlətlərində Novruz bayramına çox önəm verilmişdir. Şüubiyyə fars dövlətçiliyinin
gələnəyini sürdürən Səfəvilər və Qacarlarda da bu şüubi gələnək davam
etdirilmişdir. Şüubi dövlətləri olan Səfəvi və Qacar dönəmlərində fars-Sasani
nostalgiyasına dayanaraq keçirilən novruzlar heç bir türk dövlətində daha öncə
mövcud olmamışdır. “Novruz bayramı Səfəvilər dönəmində İsfahanda dövlət
qatılımı ilə keçirilirdi. Birinci Şah Abbasın əyləncələrindən biri də Novruz
günlərində yumurta toqquşdurması oynamaq idi. Novruz günlərində Səfəvi
şahlarının əmrləri üzərinə İsfahan çilçıraq olaraq bəzənirdi. Şah öz çevrəsi və
qadınları ilə gecə gəzintisinə çıxırdı.”[19]
Qacarlar dönəmində də şüubi yöntəm hər sahədə, o cümlədən Novruz qonusunda da
uyqulanırdı. “Bayram törənləri Qacar sarayında qutlanırdı. Ölkənin əyanları bu
gün sarayda hazır bulunurdu. Tehranın da imam cüməsi digər mollalarla bir yerdə
şahın kənarında öz yerlərini alırdılar.”[20]
Novruz bir çox xalqlarda, o cümlədən türklərdə,
kürdlərdə və digər xalqlarda da olmuşdur. Doğanın dəyişimi və torpağın
canlanması ilə istər-istəməz insanlarda mutluluq duyqusu oluşmuşdur. Ancaq şiə-şüubiyyə
qaynaqlarında Novruz fars milliyətçiliyi ideologiyasının bir parçası olmuşdur.
Şüubiyyə örgütlənmiş ideoloji otoritə olaraq hər sahəyə əl atmışdır.
21.03. 2013
[1] Haşem Rəzi, Əski İran tarixi və bayramları haqqında
araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye İrane bastan), Behcət yayınları,
Tehran-1380 (h.ş), s. 422.
[2] Məfzəl ibni Ömər Cə´fi, Əl-həft uş şərif, hazırlayan
Mustafa Qalib, Beyrut 1964, s. 26, 27, 84, 85, 86, 87, 89, 90, 127, 140; Haşem
Rəzi, Əski İran tarixi və bayramları haqqında araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari
və cəşnhaye İrane bastan), Behcət yayınları, Tehran-1380 (h.ş), s. 422.
[3] Əbuhilal əl- Əskər, Kitab-ul əvail, II cild, Dəmeşq-1975,
s. 101; Abdullah Mehdixətib, Əməvilərin Xorasan höküməti, tərcümə: Məhmudrza
Eftexarzadə, Maarifi-İslami, Tehran-1375 (h.ş); Haşem Rəzi, Əski İran tarixi və
bayramları haqqında araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye İrane
bastan), Behcət yayınları, Tehran-1380 (h.ş), s. 422.
[4] Kitab-ul əvail, I cild, s. 391-395; Haşem Rəzi, Əski
İran tarixi və bayramları haqqında araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye
İrane bastan), Behcət yayınları, Tehran-1380 (h.ş), s. 422.
[5] Kitab-ul əvail, II cild, s. 101-102; Haşem Rəzi,
Əski İran tarixi və bayramları haqqında araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye
İrane bastan), Behcət yayınları, Tehran-1380 (h.ş), s. 423.
[6] Haşem Rəzi, Əski İran tarixi və bayramları haqqında
araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye İrane bastan), Behcət yayınları,
Tehran-1380 (h.ş), s. 423.
[7] Eyni qaynaq, s. 424.
[8] Eyni qaynaq.
[9] Məclisi, Bəhar-ul ənvar, 59-cu cild Tehran yayını,
s. 91-92, 65-ci cild, Beyrut yayını, s. 143.
[10] Abbas Qumi, Məfatih-ul cinan, V yayın, s. 412.
[11] Haşem Rəzi, Əski İran tarixi və bayramları haqqında
araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye İrane bastan), Behcət yayınları,
Tehran-1380 (h.ş), s. 424.
[12] Eyni qaynaq.
[13] Haşem Rəzi, Əski İran tarixi və bayramları haqqında
araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye İrane bastan), Behcət yayınları,
Tehran-1380 (h.ş), s. 425.
[14] Məclisi, Bəhar-ul ənvar, 59-cu cild, Bab “Yovm-ul
niruz”, s. 109-120.
[15] Haşem Rəzi, Əski İran tarixi və bayramları haqqında
araşdırma (Pəjuheşi dər qahşomari və cəşnhaye İrane bastan), Behcət yayınları,
Tehran-1380 (h.ş), s. 426.
[16] Məclisi, Bəhar-ul ənvar, Əmin-ul zərb yayını, XIV
kitab, s. 206-209.
[17] İrşad-ul əvam, daş basımı, 1271-Təbriz, III cild, s.
118; Haşem Rəzi, Əski İran tarixi və bayramları haqqında araşdırma (Pəjuheşi dər
qahşomari və cəşnhaye İrane bastan), Behcət yayınları, Tehran-1380 (h.ş), s.
428.
[18] Eyni qaynaq, s. 436-437.
[19] Seyid Əli Mirniya, Xalq kültürü (Fərhəngi-mərdum)
İran folkloru, Parsa nəşriyatı, 1369-Tehran, s. 23.
[20] Eyni
qaynaq, s. 36-37.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder