4 Nisan 2013 Perşembe

Nədən babilik Səfəvi tarixi mühitində ortaya çıxdı?





Nədən babilik Səfəvi tarixi mühitində ortaya çıxdı?

XIX yüzildə ortaya çıxan və sonra üzərlərinə soyqırım tətbiq edilərək yox edilən sosial bir hərəkət haqqında bilgilənəlim.
Səfəvilərdən sonra qaranlığa gömülən tarixi bir ortamda babilik ilk etiraz səsi olaraq meydana çıxmışdı. Yüzillər boyunca Səfəvilər tərəfindən söndürülən insan bilinci bir yol taparaq zühur etmişdi. Ancaq zehni baxımdan Osmanlı ölkəsində, yəni İraqi-Ərəbdə olqunlaşma sürəcini yaşasa da, sosial və siyasi fəaliyət açısından Səfəvi tarix mühitində fəaliyət göstərməyə yönəlmişdir. Bunun üzərində diqqətlicə düşünmək gərəkir. Nədən Osmanlı ərazisində sərbəstcə dolaşan şeyxilik, kəşfiyəlik və babilik Səfəvi tarixi mühitinə geri dönərək orada fəaliyət göstərməyi tərcih etmişdir? Osmanlının geniş ərazilərində öz fikirlərini yaya bilməzdilərmi? Qacar ölkəsində bulunmanın və orada aktiv olmanın bir önəmi var idi? Bu sual üzərinə düşünmək gərəkməzmi?
Şeyxiyyə, kəşfiyyə və babiyyə söyləmlərini Osmanlı sünni əhalisi anlayamazdı. Anlamaq istəməzdi. Anlaya bilmələri üçün tarixsəl altyapı bilgi Anadoluda mövcud deyildi. Çünkü “mehdi” məsələsi, mehdinin naiybi olmaq kimi anlayışlar İslamiyətdə olmamışdır. Müsəlman Osmanlı əhalisi bu üzdən bu söyləm ətrafında gəlişən fikirləri anlayamazdı. Şeyxiyyə, Səfəvi tarixi mühitinin içindən ortaya çıxan antitez görüş idi. Bu antitez görüş Osmanlı dünyagörüşü üçün anlaşılmaz idi. Osmanlı gerçəkləri və tarixi sosial psixologiyası ilə ilintisi və ilişkisi yox idi. Babiliyə aparan şeyxiyyənin bilgiləri şiənin içindən yoğrulmuşdu. Qacar şiə-şüubiyə ölkəsində babi hərəkəti ortaya çıxdığında Osmanlıda tənzimat və məşrutə adı altında modernləşmə sürəci başlamışdı.
Həm Səfəviyət, həm də şiəlik fars irqçiliyi ilə sıx bağlı olduğundan bu söyləmlər Osmanlıda keçərli ola bilməzdi. Əsasən İraqi-Ərəb (indiki İraq) və İraqi-Əcəmdə (İranda) bu söyləmlərin tarixi kökləri var idi. Sasani imperatorluğu yenildikdən sonra onun ərazisi əsasən ikiyə parçalandı. Birinə İraqi-Ərəb, digərinə İraqi-Əcəm söyləndi. Sasanilərin mərkəzi ərazisi isə, İraqi-Ərəb idi. Yəni indiki İraq Sasanilərin mərkəzi ərazisi idi və Sasanilərin başkəndi indiki Bağdadın yanında idi. Sasanilər yenildikdən sonra Sasani ölkəsində yaşayan və nüfusu 30 milyon olaraq söylənən əhali necə oldu, haraya getdi? Bu nüfusun çoxu doğal olaraq başkənd və civarında yaşayırdı. O zaman ərəblərin sayı çox az idi. Hz. Peyqəmbərin zamanında Məkkədə on min əhalinin olduğu bildirilməkdədir. Mədinənin də əhalisi aşağı-yuxarı bu qədər idi. İraqi-Ərəbdəki sasani əhalisi bu səbəblər üzündən ərəbləşdilər: 1- İraqi-Ərəb tam olaraq ərəblərin kontroluna keçdi. 2- Sasani farsları ticarətlərinə, güncəl yaşamlarına davam edə bilmələri üçün müsəlmanlaşıb ərəbləşməyi uyqun gördülər. 3- Misirdə qibtilər örnəyində olduğu kimi Sasanilərdə də əski Sasani kültür və farscası yeni İslami kültür basqıları qarşısında dirəniş göstərə bilmədi. İraqdakı Sasani yurddaşları ərəbləşsələr də ərəb dövlətinə və kimliyinə qarşı qiyamlarda iştirak etdilər. Muxtar Səqəfi kimi məvali üsyanı bunun bir örnəyidir. Bu üsyanların yanı sıra antiərəb düşünsəl fəaliyətlərə də başladılar ki, bunun adı tarixdə şüubiyə olaraq bilinməkdədir. 
Böyləcə Sasanilərin mərkəzi ərazisində yaşayan farslar ərəbləşsələr də, əski tarixi xatirlərini unutmadılar. Onlar İslamın sonrakı dönəmlərində şiə ideologiyasını gəlişdirdilər. İndi də İraqdakı şiələrin çoğunluqda olmalarının səbəbi budur. İraq şiələri ərəbləşmiş Sasani farslarıdır. Günümüzdə iranın İraq şiələri üzərindəki etkisinin əsas bir səbəbi də budur.
Ancaq Xorasan mərkəzli Sasani ərazisi, yəni İraqi-Əcəm ərəbləşmədi. Ərəbləşmsələr də, ərəbləşmiş farslarla Xorasan farslarının fikri irtibatları və əməkdaşlıqları davam etdi. Xorasanda ərəb dilini çox dərindən bilən fars aristokratları ərəbcənin də söz dağarcığından yararlanaraq Nişabur mərkəzli yeni farscanı oluşdurdular. Sasanilik nostalgiyası əsasında qurulan şüubiyənin fəaliyət mərkəzləri Bağdad və civarı ilə Xorasan bölgəsi olmuşdur. Şüubiyə Tahiriyan, Səffariyan, Samaniyan, İsmailiyan dövlətlərinin qurucu ideoloji amili olsa da, əski Sasani coğrafiyasını bütün olaraq qapsayacaq dövlət qura bilməmişdi. Ancaq Abbasi xilafəti qurulduqdan sonra şüubiyə otoritəsini çeşidli yöntəmlərlə sürdürən ideologiya olmuşdur. XVI yüzildə şüubiyənin tərbiyə edib tarixə soxduğu Şah İsmayıl vasitəsi ilə bu amaclarına çatdılar və özünü Sasani varisi adlandıran Şah İsmayıl Səfəviliyi Sasani-fars dəyərləri üzərində quraraq Şahnaməni* də yenidən yazdıraraq türk düşmənliyini bu əsərə daha da artırdı. Bu şəkildə Səfəvilərdən sonra İraqi-Əcəm və İraqi-Ərəb Osmanlının Bağdadı aldığı ana qədər bütünləşmiş oldu. Şah İsmayılın Azərbaycanda və İraqda törətdiyi soyqırımlar hesabına müsəlmanların çoxu qətl edildi, çoxu da qorxusundan İslamdan vaz keçib şüubiyə inancına təslim oldu. Böyləcə Səfəvi coğrafiyasında yenidən baş qaldıran sasanilik bölgə xalqları və mədəniyətləri ilə hesablaşmağa, ərəbi və türkü aşağılamağa başladı.
Səfəvi-şüubiyə dövlətinin quruluşu ilə sərt fikirsəl və inancsal qaranlıq oluşduruldu. Molla-feodal sinifi ortaya çıxaraq mehdinin naibləri adı altında siyasi iqtidarın gerçək sahibi oldu. Bu tarixi ortamdakı gəlişmələr İslam dünyansından qopuq olaraq meydana çıxırdı. Diqqət edilərsə, Səfəvilərdən sonra heç bir qiyama rast gəlinməmişdir. Çünkü səfəvilik dəyişik inancların və İslamiyətin kökünü bu coğrafiyalardan qazaraq yerinə məcusi-Sasani inancını yerləşdirdi. Bu üzdən də bu coğrafiyadakı fikir gəlişmələrini İslam dünyası ölkələri anlaya bilmirdi. Şeyxiyyənin də özünü bu tarixi mühitdə açıqlaya biləcəyini sanmasının səbəbi bu idi. Şeyxiyyə Səfəvi tarixi mühitindən yoğrulmuşdu və başqa İslam ölkəsində anlaşıla bilməzdi.
Mehdinin Xorasandan qara bayraqlı ordularının çıxacağı da şüubiyənin Xorasanı mərkəzi qərargah olaraq seçməsi və oranı qutsaması üzündən idi. Çünkü Sasanilərdən sonra ilk fars dövlətçiliyi, fars dili və mədəniyəti Xorasanda Tahir oğulları tərəfindən quruldu və yenə də Səffarilər, Samanilər tərəfindən davam etdirildi. İslamda isə Xorasan deyə bir ölkə adı keçməməkdədir. Heç bir İslam qaynağında Mehdi və onun ordularının Xorasandan zühur edəcəyi haqda bilgi yoxdur. Bütün bu əfsanələr şüubiyənin uydurmalarıdır. Xorasandan mehdinin qara bayraqlı ordularının çıxacağı əfsanəsini Osmanlı İslamı qəbul etməzdi, edə bilməzdi. Çünkü bu əfsanələr fars-şüubiyə uydurmalarından başqa bir şey deyildi. Ancaq ərəbləşən farsların Sasani və Mədain* nostalgiyası onların bilincaltından silinmədi. Mədainə bağlı, yapışıq və yaxın olan Nəcəf, Kərbəla kimi şəhərlərin farslar tərəfindən qutsanmasının da əsas səbəbi bu olmuşdur. Çünkü İslamda, yalnız Məkkə müsəlmanlar üçün önəmli şəhərdir. Hz. Peyqəmbər tərəfindən fəth edilən şəhər Məkkə idi. İslamda Nəcəf, Kərbəla qutsallağı adında bir anlayış olmamışdır, yoxdur. Bunların hamısı farsların Sasani nostalgiyasının ürünləridir.
Səfəvi dövləti qurulub və başqa inancları soyqırımla yox etdikdən sonra bu coğrafiyada azadlıq arayanların durumu qaranlıqda iynə dəliyi boyda işıq arayanlara bənzəmişdir. Çünkü bu coğrafiyalarda Səfəvilikdən sonra bütün İslami təcrübələr yox edildi. Tarixi-mənəvi dəyərlər silindi. Hər şey sıfıra çarpılaraq Sasani-fars gələnəkləri əsasında yeni dəyərlər icad edilməyə başlandı. Bu sürəc Qacarlar dönəmində də bütün hızı ilə davam etdi. Bu üzdən də şeyxiyyə, kəşfiyyə və babiyyə bu tarixi ortamın içindən yoğrulduğu üçün İslam ölkələrini qapsayacaq söyləmlər gəlişdirə bilməzdilər. Lakin onların söyləmlərində Səfəvi tarixi mühitinə antitez olaraq irəlici görüşlər mövcud idi. Səfəvilikdən sonra ortaya çıxan ilk etiraz səsi idi. Özəlliklə onların qadınlara haq tanımaları şiənin qadını satılacaq əşya kimi görən “mütə´” anlayışına qarşı idi. 
Bu bağlamda diqqəti cəlb edən bir başqa məsələ də var. Nə şeyxiyyəlikdə, nə kəşfiyyəlikdə, nə də babiyyəlikdə türk kimliyini önə çıxaracaq heç bir hadisəyə tanıq olmuruq. Bu hərəkətin içində etkili olanların tam əksəriyəti türk olsalar da, onlardan türkçə heç bir əsər miras qalmamışdır. Nədən? Səfəvililərdən sonra türklük duyqu və düşüncə olaraq bu coğrafiyalardan silindi və yalnızca içgüdüsəl yaşantı olaraq qaldı. İçgüdüsəl (instinktiv) yaşantıya məhkum edilən türklərin özünü vurma sürəci başladı. Özünü vurma sürəci soyca türk olanların öz kimliklərini tarixdən silmə eyləmləri kimi ortaya çıxdı. Fikrən özünü yox etmənin ən bariz göstərgəsi Səfəvilərdən sonra türk qalabalığının camilərdə başını yarması, sinə və zəncir vurması kimi görülmüşdür. Bu başlarını qanatmalar, türk duyqu və düşüncəsinə qarşı açıqca saldırqanlığın görüntüsü kimi alqılanmalıdır. Camilərdəki ağlaşmalar tədricən öldürülən türk kimliyinin cənazəsi üzərinə yas mərasimi kimi idrak edilməlidir. Nədir bu göz yaşları, nədir bu ağlaşma? İslamın harasında vardır bu sevimisz görünütü? Səfəviyətlə içgüdüsəl yaşama məhkum edilən türk qalabalığı bir azcıq yazıb-oxuma qabiliyətinə sahib olduqlarında ilk olaraq saldırdıqları olqu və olay türklük, türkçə və türklər olmuşdur. Çünkü səfəviyət bu qalabalığı devşirərək birər Sasani dəyərlərinin könüllü əsgərləri halına gətirmişdi. Bu üzdən də bu tarixi mühitdən türklüyə və insanlığa yararlı olacaq gəlişmələrə tanıq olmaq mümkün olmamışdır. Babilik Səfəvi inanc həbsxanasından azad olmaq üçün ilk etiraz hərəkəti idi. Lakin böyük qətllər sonucu onun kökünü kəsdilər. Heç bir bilgi birikiminə, mənəvi dəyərə sahib olmayan Səfəvi tarixi mühitindən İran Şiə Cümhuriyətinin ortaya çıxmasından doğal bir şey ola bilməzdi. Necə ki, İran Şiə Cümhuriyətinin ideoloqları haqlı olaraq özlərini Səfəvi varisləri adlandırmaqdadırlar.


* Şah İsmayılın Şahnaməni yenidən yazdırıb və oraya türk düşmənliyini ayrıntılı şəkildə yerləşdirməsi ilə bağlı “şüubiyə” adlı kitabımda bəlgəli bilgilər mövcuddur.
* Mədain- Sasanilərin başkəndi. İndiki İraqda.



Hiç yorum yok:

Yorum Gönder