Əfşinin öldürülməsi

Əfşinin öldürülməsi

Xəlifə Məmunun dövlət idarəsində fars ünsürünün basqısını azaltmaq istəyirdi. Bu məqsədlə kəndisinin dayana biləcəyi bir qüvvət təşkil etmək üçün türklərdən oluşan əsgəri birliklər meydana gətirdi.[1]

Abbasi tarixində “Samirə devri” (836-892) deyə bilinən yarım əsrlik bir devrdə türklər yalnız əsgəri sahələrdə deyil, siyasi və idari sahələrdə də bu dövlətin qədərinə hakim olmuşdular. Bu səfər xəlifələr, kəndilərinin dayana biləcəkləri bir qüvvət olaraq təşkil etdikləri türk birlikləri ilə mücadiləyə girişdilər... Xəlifələr ilə türk komutanları arasındakı siyasi iqtidar mücadilələri ümumiyətlə qanlı şəkildə davam edirdi. Bir tərəfdən xəlifələr, digər tərəfdən türk komutanları həyatlarını bu qanlı savaşda itirirdi. Samirə devri boyunca davam edən bu mücadilələr sonunda xəlifələr siyasi və əsgəri qüdrətlərini, türk birlikləri də sayıca üstünlüklərini və buna bağlı olaraq qüvvət və nüfuzlarını itirmişdilər... Abbasi imperatorluğunda türk nüfuz və basqısı getdikcə ağırlığını artırırdı. Xüsusən Babək Xürrəmdin üsyanının basdırılmasında türklərin göstərdikləri başarı, onların qüvvət və qüdrətlərini daha da artırmışdı. Türklərin artan bu gücləri və nüfuzları ilə xilafət qorxmağa başlamış və bir şəkildə türklərin önünü kəsmək istəmişdi... Türklərə qarşı cəbhə açan qrup, hədəf olaraq Mötəsəmi seçdilər. Öncə türklərə bu qədər haq və yetki verən xəlifənin ortadan qaldırılması gərəkirdi. Təsbit edilən plan gərəyincə, Məmunun oğlu Abbasın tərəfdarları Əfşin, Aşnas və digər komutanların cinahına yerləşdiriləcək və Abbasın verəcəyi bir işarətlə hərəkətə keçəcəkdilər.... Amorion səfəri əsnasında Əfşinin bir qism qüvvətlə Malatiya tərəfindən Bizans ölkəsinə girişini fürsət bilən üsyanın başçısı olan Uceyf ibni Abbasə və digərləri, Abbasa səfər sırasında Mötəsəmi öldürməyi təklif etdilər. Ancaq gəncliyini savaşlarda keçirmiş olan Abbas bu təklifi kəsinliklə rədd etdi.  Amorionun fəthinin arxasınca əldə edilən qənimətlərin aslan payının türklərə verilməsi, qarşı qrupun qısqanclığını daha da qamçıladı. Bir an öncə hərəkətə keçmək üçün Abbası sıxışdırmağa başladılar. Abbas bu təklifi də, dönüşdə Toros keçidlərində daha qolay olar düşüncəsi ilə rədd etdi. Abbasın passiv tutumu üzərinə Uceyf ibni Abbasə, qənimətin dağıdılması sırasında qarışılıqlara səbəb oldu. Ancaq xəlifənin öz girişimi ilə bu plan da baş tutmadı.[2] Aşnas etirazçı qrupun başçısından şübhələnməyə başladı. Araşdırma nəticəsində onların planları aşkar oldu. Abbas daxil olmaq üzərə bütün tərtibatçılar tutuqlandılar. Abbasın etirafı üzərinə Mötəsəm onların cəzalandırılmalarını istədi. Abbas Əfşinə, Uceyf Inağa və Əhməd ibni Xəlil də Aşnasa təslim edildi. Hər üçü də qorxunc biçimdə öldürüldüllər.[3]   

Mötəsəmin xilafətinin son illərində baş verən olaylar Əfşinin bərtərəf edilməsi üçün şərait yaratdı. Uşrusana hökmdar ailəsinə mənsub olan Heydər ibni Kavus, qaynaqlarda, bu bölgənin hökmdarlarına verilən “əl-Əfşin” ünvanı ilə keçməkdədir. Ərəb olmadığı kəsin olan Əfşinin fars olduğuna dair tək və zəif dəlil ata adının Kavus olmasıdır. Ancaq onun atasının, fars hökmdar ailələrində sıx rastlanan böylə bir adı daşıması, fars kültürünün təsiri altında bulunan bir bölgədə təbii qarşılanmalıdır. Əfşin və atası müsəlman olmadan öncə məcusi idilər. Bu devirdə türklərin daxil olduqları cəmiyətin təsiri altında qalaraq türkçə adlar yerinə farsca və ərəbcə adlar qullandıqları sıx görülməkdədir. Üstəlik Əfşin, atasının farsca ad daşımasına rəğmən, kəndisi də ərəbcə Heydər adını almışdır. Böyük olasılıqla Heydər adını müsəlman olduqdan sonra almışdır.[4] Əfşinin türklüyünü təyid edən bir bəlgəyə də Yaqubidə rastlanmaqdayıq.[5] Daha öncə Tahirilərin şüubi cərəyan olduqlarını söyləmişdik.

Əfşinin durumunun sarsılmasında rol oynayanların başında Xorasan valisi Abdullah ibni Tahir gəlməkdədir. Məmunun xilafətində, atası Tahirin nüfuzundan istifadə edərək bəzi başarılarla da durumunu qüvvətləndirən Abdullah ibni Tahir, Əfşinin qazandığı başarılar və Xorasanı ələ keçirmək üçün gizlincə girişmiş olduğu fəaliyətlər səbəbi ilə ona qarşı cəbhə açmışdı. Qaynaqların bəlli etdiyinə görə, bu iki şəxsiyət arasındakı rəqabət, Əfşinin Babək üsyanını basdırmaqla məşğul bulunduğu zaman ortaya çıxmışdı: Əfşin Babəklə savaşırkən çevrə bəylərdən gələn hədiyələrlə ələ keçirdiyi qənimətləri xəlifəyə deyil, Uşrusanaya göndərirdi. Əfşinin qənimətlərini Uşrusanaya aparanlar Abdullah ibni Tahirin vilayəti olan Xorasandan keçmək zorunda idilər. Bu durumun təkrar etməsi üzərinə fürsəti qaçırmaq istəməyən Abdullah ibni Tahir, vəziyəti xəlifə Mötəsəmə bildirdi. Xəlifə, ibni tahirdən göndərilən paraların miqdarının kəndisinə bildirilməsini istədi. Böyləcə xəlifənin də dəstəyini qazanan ibni Tahir, Əfşinin adamlarından aparmaqda olduqları paraları alaraq Samirəyə göndərdi. Bu hadisə, Əfşin ilə ibni Tahirin arasında içdən içə davam etməkdə olan rəqabət və kinin ortaya çıxmasına və bu iki komutanın arasında amansız bir mücadilənin başlamasına səbəb oldu...[6]

Babək üsyanının basdırılmasından sonra imperatorluq daxilində şöhrət və etibarını qüvvətləndirən Əfşinin, bu nüfuzundan istifadə edərək o zaman Abbasi imperatorluğunun gərək mali və gərəksə siyasi qüdrət baxımından ən önəmli vilayətləri arasında yer alan Xorasanı ələ keçirmək üçün çalışdığı, bunu anlayan ibni Tahirin də qarşılıqlı hərəkətə keçərək xəlifə nəzdində Əfşinin etibarını sarsmaq və böyləcə ən böyük rəqibini bərtərəf etmək üçün kiçik fürsətlərədn bilə istifadə etdiyi bu cümlədən olaraq Maziyar ibni Karinin üsyanında Əfşinin rolu olduğuna dair xəlifəyə verdiyi məlumatın da bu ünlü komutanın düşüşündə önəmli rol oynadığı qaynaqlarda dilə gətirilmişdir.[7] İbni Tahirin fəaliyətləri yanında mərkəzdə də Əfşinin əleyhinə bəzi hadisələrin cərəyan etdiyi diqqət çəkməkdədir. Mərkəzdə Əfşin əleyhdarı qrubun başında xəlifə Mötəsəm üzərində olduqca nüfuzu olan baş yarqıc Əhməd ibni Əbu Duad bulunmaqda idi. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, Əhməd ibni Əbu Duad mücadiləsi, iki kişinin şəxsi mənfət və siyasi çəkişmənin nəticəsində deyil, Məmun zamanında başlayan və Mötəsəmin xəlifə olması ilə kəndisini hiss etdirən dövlət idarəsində türk nüfuzunu qırmaq üçün ərəb partiyasının girişdiyi müqabil hərəkətdən irəli gəldiyi açıqca görülməkdədir.[8] Əfşinin süqutunu hazırlayan səbəblərin birisi də, Babək üsyanının qaldırılmasından sonra Samirəyə dönən Əfşinin Azərbaycanda vəkil olaraq buraxdığı əqrəbası Məngü-Çurun üsyan etməsi və rəqiblərinin bunu xəlifə nəzdində istismar cəhdinə girişmələridir.[9] Bütün bunlara rəğmən Əfşinin bərtərəf edilməsi ordu içindəki kumanda heyətini əldə etməklə mümkün ola bilərdi. Sanki baş komutanlıq mövqeyində bulunan Əfşinin hər hansi bir şəkildə ortadan qaldırılması ordu içində qarışıqlığa səbəb ola bilərdi. Bu baxımdan Aşnas, Boğa əl-Kəbir və İnaq kimi türk kökənli kumandanları Əfşinə qarşı gətirmək gərəkirdi. Əfşinin böyük etibarını qısqandırmaq surətiylə, onları, ibni Tahirin şikayət və iftiralarına inandırmaq olardı. Buna əmin olduqdan sonra Əfşinə qarşı hərəkətə keçildiyi anlaşılmaqdadır.  

Qaynaqlar Əfşinin tutuqlanma səbəbini bir suiqəsd təşəbbüsü olaraq göstərməkdədirlər.[10] Təbəri və ondan nəql etdikləri anlaşılan digər mənbələr bu xüsusda bu bilgini verməkdədirlər: Son zamanlarda Mötəsəmin kəndisinə qarşı tutumunun dəyişdiyini və əleyhində bəzi fitnələrin döndüyünü fərq edən Əfşin, xəlifə və ordu komutanlarının məşğul olduğu bir sırada Mosula və oradan da valisi olduğu Erməniyyəyə və Azərbaycan yoluyla xəzərlər ölkəsinə qaçmağı planladısa da, bunu kəndi güvənliyi baxımından təhlükəli bulduğu üçün tətbiq etməkdən çəkindi. Başqa bir planla xəlifə və digər dövlət ərkanına sarayında bir ziyafət verməyi və gələnləri zəhərləmək istəmişdi. Xəlifə gəlmədiyi təqdirdə komutanları zəhərləməyi düşünmüşdü. Bu plan başarı ilə tətbiq edilsə idi, kəndisini təqib edəcək qüvvət qalmadığı üçün rahatca məmləkəti Uşrusanaya qaça biləcəkdi. Ancaq bu planını da bir türlü tətbiq edə bilməmişdi. Nəhayət adamlarından birisi, Əfşindən qorxduğu üçün durumdan xəlifə Mötəsəmi xəbərdar etdi. Bunun üzərinə Əfşin xəlifə sarayına dəvət edilərək tutuqlandı.[11]

Əfşinin məhkəməsini yürüdən heyətin başında vəzir Məhəmməd ibni Abdulməlik əl-Zəyyat dururdu. Məhkəmədə ilk şahidliyi soğdlu iki kişi yaparaq, bir bütxanəni cami etdikləri üçün Əfşinin onları cəzalandırdığını söylədilər. Əfşini bütpərəst olmaqla ittiham etdilər. Əfşin onların iddialarının doğru olduğunu qəbul etdi və soğdlu məlikləri ilə yapdığı anlaşma xilafına hərəkət etdikləri üçün bu cəzanı verdiyini açıqca bəyan etdi. Bundan sonra Baş yarqıc Əl-Zəyyat, Əfşinə yanında bulunan süslü və kafirlərin dinlərindən bəhs edən kitabın nə olduğunu sordu. Əfşin bəhs edilən kitabın atalarından miras qaldığını içində fars ədəbiyatı və məcusi dininə aid bilgilər bulunduğunu, kəndisinin, yalnız ədəbi qismini oxuduğunu bildirdi və böylə bir kitabın yanında  bulunmasıyla dindən çıxmış olmayacağını dilə gətirdi.[12] Soğdlu iki kişinin şahidliyindən sonra Mubəz adında biri söz alaraq Əfşinin boğulmuş heyvan əti yediyini kəndisini də bu şəkildə təşviq etdiyini dedi. Ərəblərin arasına girib bəzi adətləri mənimsəməsinə rəğmən hələ də əski dininə sadiq qaldığını və sünnət olmadığını söylədi. Mubəzin bu iddialarına qarşılıq Əfşin məhkəmə heyətinə Mubəzin güvənilir bir adam olub olmadığını sordu. Məhkəmə heyəti “yox” cavabını verincə Əfşin “o halda güvənmədiyiniz bir adamın şahidliyini necə qəbul edərsiniz?” qarşılığını verdi. Bundan sonra Mubəzə dönərək onu ittiham edincə o da məhkəmədən qaçdı.[13] Daha sonra Mərzuban ibni Türkeş məhkəmə heyətinin hüzuruna gələrək Əfşinə “məmləkətinin xalqı sənə yazdıqları məktublarda necə xitab edilər?” deyə sordu. Əfşin “atama və dədəmə yazdıqları kimi” cavabını verdi. Bunun üzərinə ibni Türküş “qulu filan oğlu filandan ilahların ilahına şəklində yazmazlarmı?” deyə sordu. Əfşin “doğru” cavabını verincə Əl-Zəyyat müdaxilə edərək “müsəlmanlar kəndilərinə bu şəkildə bir xitabda bulunmazlar” dedi. Buna müqabil Əfşin “onlar atama, dədəmə və müsəlman olmadan öncə mənə bu şəkildə xitab edərdilər. Eyni ənənəni davam etdirdiyim təqdirdə mənə itaət etməyəcəklərindən qorxduğum üçün bu şəkildə yazmalarına etiraz etmədim” cavabını verdi.[14] Mərzuban ibni Türkeşdən sonra Maziyar ibni Karin sorquya çəkildi. Əfşinə Maziyar ilə məktublaşıb məktublaşmadığı sorulunca, Əfşin böylə bir şeyin olmadığını bəyan etdi. Eyni soru Maziyara sorulduğu zaman, Əfşinin qardaşının onun qardaşına məktub yazdığını və məktublarında “dinimizi məndən, səndən və Babəkdən başqa kimsə qurtaramaz. Babək ağılsızlığının cəzasını çəkdi. Onu qurtarmaq üçün uğraşdımsa da, başarısızlığından dolayı kötü aqibətə sürükləndi. Sən xəlifəyə qarşı üsyan edərsənsə, məndən başqa kimsə yardımına gəlməz. Xəlifənin göndərdiyi qüvvətləri qolaylıqla bərtərəf edə bilərik. Böyləliklə dinimiz qurtulmuş olur” deyə yazırdı. Bunun üzərinə Əfşin, “bu adam qardaşı ilə qardaşım arasındakı bir məktubdan bəhs edir. Bu xüsus məni ilgiləndirməz. Bu məktubu mən yazmış olsaydım, öncə onu öz tərəfimə çəkərdim” cavabını verdi. Ibni Əbu Duad Əfşinə başqa sorular sordu və Əfşin hamısını cavabladı.[15] Əfşinin uzun müddət həbsdə qaldığı anlaşılmaqdadır. “Uyun”da, onun bir ilə yaxın zindanda qaldığı yazılmaqdadır.[16] Təbərinin müddət bildirməməklə bərabər, verdiyi bilgidən bənzər nəticəni çıxarmaq mümkündür.[17] Təbəri Əfşinin məhkəməsini 840-cı ilin sonları olaraq göstərməkdədir. Nəhayət 841-ci ilin May ayında Əfşin zindanda ölmüşdür. Ölümündən sonra evi arandığında bütlər və məcusi dininə aid kitabların bulunduğu, bundan dolayı müsəlman olmadığına qərar verilərək cəsədi çarmıxa çəkilmişdi. Daha sonra yaxılaraq külləri Dicləyə atılmışdır.[18]

Əfşinin evinin aranması və bütlərin ortaya çıxmasının düzməcə olduğu açıqca bəlli olur. Əfşin sağ ikən evi aranmamış, öldükdən sonra evi aranmış! Ancaq ölümündən sonra ortaya çıxan bu bütlər, əslində onu suçlu göstərmək üçün dirilində lazım idi. Məlum olur ki, Samirədə türk əsgərlərinin etirazını və ya hər olasıılığa görə, qiyamını durdurmaq üçün evindən büt çıxma öyküsü uydurulmuşdur.

Əfşinin bu şəkildə ortadan qaldırılması ərəb-fars ünsürünün ortaq bir başarısı və təkrar iqtidarı ələ keçirmək üçün qazandıqları bir uğur olaraq görünməsinə rəğmən, ordu kumanda heyətini əllərində bulunduran türklərin xəlifəni tamamən təsirləri altına aldıqları da gözdən qaçmamalıdır. Əfşinin ölümündən sonra yenə türk kumandanlarından Aşnas onun yerinə keçmişdi.[19] Kökdən dəyişən bir şey olmamışdı. Artıq Abbasi iqtidarında siyasi nüfuz türklərin əlinə keçmişdi. Əfşinin ölümü bu mənada bir şeyi dəyişdirməmişdi.

---

[1] Dursun Yıılmaz, İslamiyət və türklər, s. 133.

[2] Təbəri, III, 1258, İbni əl-Əsir, 490, Dursun Yıılmaz, İslamiyət və türklər, s. 133, 134, 135.

[3]  Təbəri, III, 1264, Dursun Yıldız, İslamiyət və türkllər, s. 135.

[4] Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, İlgi Kültür Sanat yayınları, İstanbul- 2011, 4-cü baskı, s. 139.

[5] Yaqubi, Tarix, II, 583, Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 140.

[6] Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 141-142.

[7] Təbəri, III, 1269, Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 142.

[8] Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 142.

[9] Yaqubi, Tarix, III, 583, Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 143.

[10] Təbəri, III, 1305, Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 143.

[11] Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 143.

[12] Təbəri, III, 1309, Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 145.

[13] Təbəri, III, 1309, Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 145.

[14] Təbəri, III, 1310, Hakkı Dursun Yılmaz, İslamiyet ve Türkler, s. 145-146.

[15] Təbəri, III, 1311, Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s. 146.

[16] Uyun, 406, Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s. 147.

[17] Təbəri, III, 1314, Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s. 147.

[18] Təbəri, III, 1318, Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s. 147-148.

[19] Təbəri, III, 1318, Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, s. 149.