Güntay Gəncalp
Elxanlılar
Dövləti
Bir-birinə qatdı mədəniyətləri Çingiz Xan. Bu
sarsıntının xeyirli nəticələrini Mar Kopolodan öyrənməkdəyik. Çox keçmədən ipək
yolu yenidən açıldı. Venedikli bəzirganlar Çingizin bayrağı altında heç bir
əndişə duymadan hüzur və güvənlik içində Kırımdan Pekenə, Suriyə sahillərindən
Çin dənizinə qədər gedə bilirdilər.[1]
Moğol hakimiyətinin Hindistana gətirdiyi ən böyük ərməğan bir dil oldu, urdu
dili.[2]
Moğollar dönəmində tarix elmi adında bir elm şəkilənərək inkişaf etməyə
başladı. Daha öncə bu qədər metodik tarix bilgisi ortaya qoyulmamışdı. Bir çox
önəmli tarix kitabları yazıldı. Bütün bu tarix yazanlar moğol dövləti
tərəfindən güclü şəkildə dəstəkləndilər. Tarixyazma mədəniyəti heç bir dönəmdə
moğol dönəmində olduğu qədər inkişaf etməmişdi. Moğol dönəmində uyqurca,
farsca, çincə, moğolca tarix kitabları yazıldı. Ətaməlik Cüveyninin
“Tarixi-cahangüşa”, Rəşidəddin Fəzlullahın “Came-üt təvarix”, Fəzlullah
Şirazinin “Təcziyət-ül əmsar və təzciyət-ul ə´sar”, Nəsr əl-Mustofi
əl-Qəzvininin “Tarixi-qozidə” və eyni müəllifin nəzmlə yazdığı “Zəfərnamə”
tarix kitabı 75000 beytdən ibarətdir. Şahnamə səbkində yazılan bu mənzumənin 15000
beyti ərəb tarixinə, 30000 beyti əski
tarixə, 30000 beyti də moğol tarixinə aiddir. Nasirəddin Əbusəid Abdullah ibni Ömər
ibni Əli-ul Bəyzavinin “Nizam-ul təvarix”, Əli ibni, Məhəmməd ibni Hüseyn ibni
Əbubəkir-uş Şəbankarənin “Məcmə´-ul ənsab” kitabı və başqa bir neçə bu kimi
kitablar moğollar dönəmində yazılmışdır. Bu tarixçilərin çoxu da moğol
dövlətində böyük vəzifələrdə çalışmışlar.[3]
Çocuqlarının baxıma ehtiyacı olduğu və ya
evlənmədikləri sürəcə dul qadınlar ailə mülkünün mütləq sahibi olurdular.
Qadınlar ərlərinin bütün səlahiyətlərinə sahib olurdular. Ərlərinə aid olan
bütün hüquq onlara aid olurdu.[4]
Moğol törəsində, yalnızca dostlar deyil, hətta qardaşlarda bir-birləri ilə
“anda” adında dostluq peymanı bağlayırdılar.[5]
Moğollar ilk devirlərində ərəbcə ilə farscanı yasaqlayaraq onun yerinə moğolca
ilə uyqur türkcəsini qoydular. Elxanlılardan Qazan Xanın devrində moğollar
İslamiyəti qəbul edincə, hər nə qədər, farsca təkrar əhliyət haqqı qazansa da,
kəndisiylə bərabər, türk dili də irəliləyir və durumunu sağlamlaşdırırdı.[6]
Bartold ünlü “Türküstannamə” adlı
əsərində yazır: Moğollar tərəfindən işğal edilən ölkələrin tarixçiləri moğol
saldırıları haqqında bir şeylər yazmışlar. Biz daha çox İslam, Çin və qismən də
erməni qaynaqlarından yararlanacağıq.[7]
Çingiz Xandan öncə moğolların əlifbası və yazısı olmamışdır. Uyqur əlifbasını
qəbul edərək “Çingiz Yasaları” adlanan qanunlarını yazmışlar. Yasalara uymaq,
yalnızca moğol təbəələrinə özgü deyildi, moğollar özləri də bu yasalara uymaq
zorundaydılar. Bu vəsilə ilə də Çingiz Xanın “Böyük yasa”sı vücudə gəldi. Bir
çox tarix yazarları, o cümlədən Cuveyni yazılı moğol yasalarından söz etmişlər.
Cuveyninin yazdığına görə bu yasalar moğol prenslərinin xəzinəsində hifz
edilməkdə imiş. Yeni xan taxta çıxdığında xəzinədən yasaları gətirib xana
oxuyub onu eyitirmişlər.[8]
Orta Doğuda moğol tarixini hazırlamaq Qazan Xan tərəfindən Rəşidəddin Fəzlullaha
tapşırılmışdı. Rəşidəddinin yazdığına görə moğol xəzinələrində saxlanılan moğol
tarixinə aid mətnlər moğol əlifbasında yazılıbmış. Bu mətnlər müqəddəs
sayıldığından ona ulaşmaq çox çətin imiş. Qazan Xan öldüyündə Rəşidəddin
kitabını bitirməmişdi. Qazanın canişini olan qardaşı Olcaytu zamanında davam
etmişdir. Olcaytu bütün moğol qövmləri tarixinin yazılmasını əmr etdi.[9]
Bəzi araşdırmacı tarixçilər moğolların bölgəyə sadəcə
savaş bəlaları gətirmədiklərini savunarlar. Onlara görə bölgə mədəniyətinin
yüksəlişində moğolların böyük rolu olmuşdur. Bu mədəni yüksəlişi bu şəkildə
özətləmək olar:
·
Bir yönətim çatısı altında bütün mədəniyətlər birləşdirildi.
Çin, Hind, Ağdəniz, Xristian, şamançılıq, buddizm, İslam mədəniyətlərini
bir-birinə qarışdırdılar. Bütün mədəniyətləri moğol yasalarının çatısı altında
bir yerdə barış içində yaşamağa məhkum etdilər.
·
Moğollardan öncə ticarət yollarında güvənlik yox idi.
Tacirlər özlərini güvəndə hiss etməzdilər. O üzdən də ipək yolunun ticarət
imkanları azalmışdı. Moğollar kürəsəlləşmənin əsası olan ticarətin güvənliyini
geniş imperatorluq ərazilərində sağlayan ilk cahanşümul dövlət olmuşdur. Moğol
imperatorluğu dönəmində ticarət kəsin güvənlik imkanlarından bərxurdar
olduğundan tacirlər moğol dövlətini dəstəklər olmuşdular.
·
Asiya və Avropa arasında güvənli siyasi ilişkilər
bərqərar olmuşdu. Səfirliklərin güvənli fəaliyəti siyasi ilişkiləri
dərinləşdirmişdi.
Çin, müsəlman, xristian, hind və digər inancların və
millətlərin bilim adamları moğolların elmi mərkəzlərində bir yerdə çalışmağı
təcrübə etdilər. Başqa inanclara mənsub alimlər də bu elmi mərkəzlərdə
çalışırdılar. Bunun hesabına Uzaq Doğudan Uyqur minyatür sənəti Orta Doğuya
axışdı.[10]
Yesügey oğlu Çingiz Xan haqqında tarix kitablarında bolca bilgi vardır.
Onun Qaraxətailəri, Xarəzmşahları silib-süpürüb yox etməsi ilə ilgili ayrıntılı
bilgilər kitablaşdırılmışdır. Ancaq biz burada Azərbaycanda qurulan və başkəndi
Marağa olan Elxanlılar dövlətindən başlayacağıq. Çingiz Xanın nəvəsi və Tulu
oğlu Hülaku Xanın (1258-1265) Orta Doğuda yaratmış olduğu imperatorluğun
tərkibinə Azərbaycan, İraqi-Ərəb, İraqi-Əcəm, Kirman, Gürcüstan, Kiçik Asiya,
Kürdistan, Fars, Xuzistan, Xorasan və bir sıra digər vilayətlər daxil idi.[11]
Elxanlı dövləti, Çingiz Xanın torunlarından Hülaku
tərəfindən 1265-cı ildə Azərbaycanda quruldu.[12]
Hülaku Xan qardaşı Məngü Qaanın əmri üzərinə 1255-ci ildə Ceyhundan keçərək
ismailiyə tərəfdarlarını qətl etməyə başladı. İraqi-Əcəmi, İraqi-Ərəbi və
Hələbi işğal etdi. 1258-ci ildə Bağdadı alıb son Abbasi xəlifəsi Müstəsəmi
öldürdü. 15 fevral 1265-ci ildə Marağada öldü.[13]
Hülaku Xan dönəmində, özəlliklə Azərbaycanda yüksək sayıda türk qövmü
yerləşdirildi. “Hülaku Xan özüylə gətirdiyi iki yüz min türk
ailəsini müxtəlif yerlərdə yerləşdirdi.”[14]
Moğolların yüksəlişinin bir ürünü də Osmanlı dövlətinin quruluşu olmuşdur.
“Osmanlı xanidanı Mərkəzi Asiyadan moğolların istilasından Anadoluya sığınan
olmuşlar.”[15] Hülaku
Xan elm və hikmətdən çox xoşlanır, özəlliklə kimya elminə çox rəğbət
göstərirdi. Kimya elminin gəlişməsi üçün çox paralar xərclədi. Onun zamanında
alimlər parladılar. Onlardan biri Xacə Nəsrəddin Tusidir. Nəsrəddin Tusinin
əsli Savənin Cəhrudundan olsa da, Tusda dünyaya gəlmişdi. Hülaku Xanın
ölümündən sonra yerinə oğlu Abaqa Xan keçmişdir. Abaqa Xan 17 il Azərbaycanda
səltənət etdikdən sonra 1282-ci ildə Həmədanda öldü. Yerinə Qardaşı Əhməd Xan
keçdi. Əhməd Xan iki il səltənət etdikdən sonra Abaqa Xanın oğlu Arqun Xan ona
qarşı çıxdı. Arqun Xan, Əhməd Xanı öldürüb 1284-cü ildə taxtda oturdu.
Abaqaoğlu Arqun Xan yeddi il səltənət etdikdən sonra 1291-ci ildə öldü. Kixatu
Xan Arqunun ölümündən sonra taxta çıxdı. 1294-cü ildə Baydu Xan ona qarşı
çıxdı. Əmirlər Baydu Xandan yana tutum sərgilədilər. Üç il yeddi ay səltənət
etdikdən sonra Kixatu Xan 1295-ci ildə öldürüldü. Yerinə Tarqay ibni Hülaku Xan
ibni Baydu Xan taxta çıxdı. Arqunoğlu Qazan Xan, Baydu Xana boyun əyməyərək ona
qarşı çıxdı. Qazan Xan müsəlman olduqdan sonra müsəlman moğollar Qazan Xanın
yanında yer aldılar. Qazan Xan Baydu Xanla savaşında qalib gəldi. Baydu Xan Naxcıvana qaçarkən yolda yaxalandı.
Onu Təbrizə gətirib 1295-ci ilin oktyabr ayının sonunda öldürdülər. Baydu Xan
yeddi ay səltənət etdi. Onun yerinə Qazan Xan taxta çıxdı. Qazan Xanın ilk
vəziri Cəlaləddin Dəstgərdani idi. Ancaq iki aydan sonra onu öldürüb 1297-ci
ildə yerinə Sədrəddin Xalidi Zənganini gətridi. Bir il yarımdan sonra onu da
qardaşı ilə bir yerdə öldürüb vəzirliyi Rəşidəddin Fəzlullah Həmədaniyə verdi.
Qazan Xan 1300-cü ildə Dəmişqdə gerçəkləşən Misirlə savaşda qələbə qazandı. Azərbaycana
döndükdən sonra 1304-cü ildə Qəzvində öldü. Yeddi il doqquz ay səltənət etdi.
Öldüyündə 33 yaşında idi. Tabutunu Təbrizə aparıb orada dəfn etdilər. Qazan
Xandan öncə heç bir moğol şahının məzarı bəlli olmamışdır.[16]
Qazan Xanın 1304-cü ildə ölümü üzərinə yerinə qardaşı Olcaytu Məhəmməd
keçdi. Olcaytunun əsil adı Har Bəndə (eşşəyin qulu) idi. Bu ad ona göz
dəyməməsi üçün qoyulmuşdu. Xanlıq taxtına keçincə bəylərin və digər dövlət
adamlarının ricaları üzərinə Har Bəndə, Xuda Bəndəyə çevrildi. Olcaytu və
Sultan Məhəmməd ismləri əlavə edilərək, böyləcə moğox xanına Olcaytu Sultan
Məhəmməd Xuda Bəndə deyildi. Ancaq Məmluk müəllifləri ondan əskisi kimi Har
Bəndə adı ilə bəhs etməkdə davam edərlər. Olduqca mədəni davranışlı bir hökmdar
olan Olcaytu 1316-cı ildə ölümünə qədər şiə məzhəbində qaldı. Oğlu və xələfi
Əbusəid Xan zamanında səssizcə yenidən sünniliyə dönüldü.[17]
Əbusəid taxta çıxdığında 12 yaşında idi. Bu üzdən də bütün işlərdən Əmir
Çoban Osolduzi sorumlu idi. Əbusəidin bacısı ilə də evlənən Əmir Çoban ölkənin
tək iqtidar sahibi durumunda idi. Moğol sultanının sadəcə adı var idi. Bütün
iqtidar Əmir Çobanın əlində birikməkdə idi. Əmir Çoban Xorasan hökümətini oğlu
Əmir Hüseynə, Gürcüstan valiliyini başqa oğlu Mahmuda, Rum əmirliyini də digər
oğlu Əmir Teymur Taşa verdi. 1328-ci ildə Xacə Rəşidəddin Həmədanini də
öldürdü. 12 il bu şəkildə keçdikdən sonra Əbusəid artıq böyümüşdü və Əmir
Çobana şübhələnməyə başladı. Əbusəid, Cəlairli şeyxinin qadını olan Əmir
Çobanın Bağdad xatun adlı qızı ilə eşqbazlıq edirdi. Həsən Cəlairlinin
nikahında olan qadını boşatdırıb öz nikahına keçirmək istəyirdi. Əmir Çoban
buna razı olmadığı üçün moğol sultanı ilə qarşı-qarşıya gəldi. Əmir Çoban və
onun evladlarının iqtidarlarına son verildi. Qızı da öz nikahına aldı. Sultan
bu qadına çox vurqun olduğundan iqtidarı ona buraxmışdı. Əmir Çobanın
öldürülüşündən sonra vəzirlik vəzifəsi Qiyasəddin Məhəmməd Rəşidə verildi.
Azərbaycanda moğol padşahına “bahadır” ləqəbi ilk olaraq Sultan Əbusəidə
verilmişdir. Əbusəid yayda Sultaniyədə, qışda da ya Qarabağda, ya da Bağdadda
otururdu. Ədəbiyata çox həvəsli idi. Əbusəid Aranda öldü və cənazəsini
Sultaniyəyə gətirdilər. Əbusəid 19 il səltənət etdi. Onun zamanında Xacə Əlişah
12 il vəzirlik etdi. Əlişah öz əcəli ilə ölən tək vəzir olmuşdur. Əbusəidin
ölümündən sonra Azərbaycan-Moğol dövləti öz bütünlüyünü itirdi. Bir yandan
Sərbedaranın moğollara qarşı saldırıları, bir yandan da Çobanoğulları ilə
Cəlairlilər kimi güclü ailələr arasındakı iqtidar mücadiləsi moğol dövlətini
çökərtməyə başladı. Əbusəiddən sonra səkkiz moğol sultanı iqtidara gəlsə də,
onları iqtidara gətirib və uzaqlaşdırmaq əmirlərin əlində idi.[18]
Azərbaycan-Moğol dövlətinin parçalanması ilə Çobanilər və Cəlairlilər dövləti
ortaya çıxmağa başlayacaqdı. Moğolların gəlişi ilə şüubi ismailiyə kimi
təşkilatları çökərtildi. Ancaq şüubiyə öz fikri çalışmalarına Gilanın
ormanlıqlarında gizlincə davam edirdi. Yüzillər boyunca burada şüubiyənin
ülküləri sürdürlmüş və sonunda Səfəvi dövlətinin qurucusu kimi tarix girdirilən
İsmayıl Səfəvi bu ortamda yetişdirildi. Səfəviyənin yeni şüubi-fars dalqası
olduğu haqda ayrıca ayrıntılı bilgi veriləcəkdir.
Güney Azərbaycanın bir çox
yerlərində moğolca kənd və şəhər adları vardır. Qaradağda Merkit adında kənd və
Batı Azərbaycanda Sulduz adında şəhər vardır. Rəşidəddinin ünlü əsərində bir
çox moğol qövmləri haqqında məlumat verilmişdir. Sulduz haqqında da bu əsərdə
ayrıntılı bilgi var. Sulduz yerləşkəsi bir moğol qövmünün adına təsis
edilmişdir. Rəşidəddinin “Sulduz” haqqında yazdığı bilgini burada olduğu kimi
veririk:
Sulduz Qövmü
Sulduz
qövmündən bir çox əmirlər çıxmasına baxmayaraq, biz daha çox məşhur və Çingiz
Xanın xidmətində olanlar haqqındaki hikayələri və bilgiləri verməklə
yetinəcəyik. Çingiz Xan gənc olduğu zaman Tayçıot qövmü onunla muxalifət
edirdi. Bir gün Çingiz Xan önəmli bir iş üçün yola düşmüşdü. Yolda öz-özünə
hərəkət edən bir daşa rastlandı. Çingiz Xan düşündü ki, burada bir uğursuzluq
olmalıdır. Yola davam edib-etməməsi haqda tərəddüd etdi. Sonunda yoluna davam etmə
qərarı aldı. Çingiz Xan bu yolçuluğunda xoşagəlməz hadisə ilə qarşılaşdı. Onun
düşməni olan Tayçıot qövmünün padşahı Tarqutay Qırıltuq onu əsir edərək boynunu
iki şaxə ağacla bağladı. O zaman əsir düşənləri dərhal öldürmək yasalara uyğun
deyildi. Tayçu İqaçi adında bir qoca qarı var idi. Tayçu qövmündən olduğu üçün
ona Tayçu İqaçı deyirdilər. Qarının əri isə Mergit qövmündən idi. Ancaq ərinin
adı bəlli deyil.
O qoca qarı
daima Çingiz Xanın saçlarını darayaraq ona xidmət edirdi. İki ağac şaxəsi
arasında qalıb yaralanan Çingiz Xanın boynunun yarasına məlhəm qoyur və
ağacların altına keçə yerləşdirirdi ki, boynunu daha çox yaralamasın. Bir gün Çingiz
xan fürsət tapıb və boynu boyunduruqlu şəkildə qaçmağa başlayır. Yaxınlarda
böyük bir navur (göl) var idi. Çingiz Xan özünü bu navura atıb elə gizləndi ki,
onun bədənindən sadəcə burnu görünürdü. Tayçıot qövmü onu axtarmağa başladı.
Sulduz qövmündən olan Çilavğu´nun atası Surğan Şirə atası Sudun Noyan´la o
civarda yaşayırdı. Birdən Surğan Şirənin gözləri Çingiz Xanın mübarək burnuna
sataşdı. Onun Çingiz Xan olduğunu anlamışdı. Gizlicə Çingiz Xana işarə ilə
anlatdı ki, görünməməsi üçün özünü daha çox suya batırsın. Çingiz Xanı
axtaranlara da dedi ki, siz başqa yerləri axtarın, mən də qalıb buranı gözləyəcəm.
Gecə olduğunda Çingiz Xanı evinə aparıb boynundaki boyunduruq ağacları
çıxararaq, onu öz evində gizlətdi.
Daha sonra
Surğan Şirə, Çingiz Xanı bir kor madyana mindirib, bir az ət və kaman-ox və
digər savaş alətləri verərək yola saldı.
Artıq Çingiz
Xanın anası, xatunları və qövmü ondan əl üzmüşdülər. Öldüyünü sanırdılar. O
zaman Çingiz Xanən dördüncü oğlu Tuluy Xan uşaq idi və hər an deyirmiş ki, atam
bir maydanın üstündə gələcəkdir. Tuluy Xanın anası da oğlunu danlayır və bəzən
də qulağını bururmuş ki, niyə sənin atan maydana minməli, maydanla gəlməlidir? Uşaq
isə vaz keçmədən təkrar-təkrar söyləyirmiş. Çingiz Xanın öz yurduna qovuşması
yaxınlaşdığı zaman uşaq bu şəkildə davam edirmiş: “Atam quyruğu düyünlənmiş kor
bir maydanla bir azdan yetişəcəkdir!” Anası da əsəbləşərək uşağının üstünə
bağırırmış. Bir neçə saatdan sonra Çingiz Xan, Tuluy Xanın vəsf etdiyi şəkildə
gəlir. Çingiz Xanın sağ-salamat gəlməsinə hər kəs sevindi və şənliklər
düzənləndi. Hər kəs Tuluyun söylədiklərinə heyran qalmışdı. Surğan Şirə bilirdi
ki, onun Çingiz Xanı gizlətməsi və xilas etməsi gec-tez bilinəcəkdir. Ona görə
Tayçıot qövmünün içindən çıxıb getməli idi. Bütün ailəsi ilə birlikdə Çingiz
Xanın diyarına köçərək onun xidmətində oldu. Çingiz Xan da onun ailəsini öz
güvəncəsi altına aldı. Surğan Şirənin oğlu Çilavğun gerçək bahadur idi. Bir
dəfə atdan çox bərk yıxıldı. Rəqibi onu öldürmək istəmişdi. O, dərhal ayağa
qalxaraq özünü qorumağa çalışmışdı. Süngüsü ilə at üstündə ona hücum edən
rəqibini yaralayaraq qovmuşdur. Çingiz Xan onun bu şücaətinə heyran qalmış, onu
alqışlamış və demişdir ki, mən belə bahadurluq heç görməmişdim. Çıngiz Xan bir
neçə dəfə Tayçıotla savaşdı. Ən son savaşda Çilavğun Bahadur, Tayçıotun padşahı
Tarqutay Qırıltuqla üz-üzə gəldi. Bu savaşda Çilavğun Bahadur, Tarqutayı
öldürdü. Çilavğun Bahadurun oğlu da Sodun Noyan idi. Sodun Noyan Çingiz Xanın
baxt ulduzunun parladığı zamanda onun sağ əli idi. Oqtay Qaan zamanında da
yaşayırdı və Tuluy Xanla Sorqaqtanı Bəyin uşaqlarına baxırdı. Kubilay Qaan
zamanında Sodun Noyanın oğlu Qaçudar öz atasının yerini tutmuşdur. Qaçudar yüz
ildən artıq yaşamış və çox qocalmışdı. Elə ki, o, öz gəlinini tanımırdı və
deyirdi məni onunla evləndirin. Onun əqrəbalarında bir də Toğrul adında bir
əmir idi. Eləcə də yaxınlarından digəri də Bavurçu Mungkə Qaan adında böyük bir
əmir idi ki, Çaran olaraq çağrılırdı. Çaran, Arıq Buğaya yaxşı təlim vermədiyi
üçün Kubilay tərəfindən yasaya sövq edildi. Hülaku Xanla Azərbaycana gələn
Sodun Noyanın oğullarından biri də Suncaq Noyan idi. O, Hülaku Xanın dövlətində
yarqıçlıq (qazilik) vəzifəsində idi. Kehti Noyan, Aratemur İdaçi, Tudan və
Temurbuğa onun qardaşları idi. Suncaqın oğulları bunlar idi: Baydu, Ərəb,
Arğun. Kubilay Qaanın xidmətində olan Sodunun digər bir oğlu da Sartaq idi. Kubilay
Qaan onu öz rəsmi elçisi olaraq Hülakunun dövlətinə göndərmişdi. Hülaku Xanın ölümündən sonra geri dönmüşdür.[19]
[1] Cəmil Meriç, Jurnal,
1-ci cild, s. 153.
[2] Cəmil Meriç, Jurnal,
1-ci cild, s. 155.
[3] Məhəmməd Cuveyni,
Tarixi-cahangüşayi-Cuveyni, hazırlayan: Məhəmməd Qəzvini, birinci cild,
dördüncü yayın, Dünyayi-kitab nəşriyatı, Tehran-1385 (h.ş), s. 16.
[4] B. Vladmir Tsov, Moğol
toplumsal düzəni (Nezame ictemaiye moğol), farscaya çevirən: Şirin Bəyani, s.
93.
[5] Eyni qaynaq, s. 100.
[6] N. Ə. Rəsulzadə,
Nizami, Türk Dünyası Araşdırmaları vaqfı, İstanbul-1991.
[7] Bartold, Türküstannamə,
farscaya çevirən: Kərim Kəşavərz, Aqah yayınları, Tehran- 1387 (h.ş), s. 106.
[8] Bartold, Türküstannamə,
farscaya çevirən: Kərim Kəşavərz, Aqah yayınları, Tehran- 1387 (h.ş), s.
116-117.
[9] Bartold, Türküstannamə,
farscaya çevirən: Kərim Kəşavərz, Aqah yayınları, Tehran- 1387 (h.ş), s. 123,
124, 125,126.
[11] Həmdullah Qəzvini, Nüzhət
əl-qulub, Tehran nəşri, s. 85-109; V. Z. Piriyev, Azərbaycan Hülakülər
Dövlətinin tənəzzülü dövründə, Elm nəşriyatı, Bakı-1978, s. 15.
[12] Faruk Sümer, Çepniler,
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul- 1992.
[13] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363, s. 231-232.
[14] Abasquluağa Bakıxanov
“Gülüstani-irəm”, çevirən: M. Əskərli, Minarə nəşriyatı, Bakı-2000.
[15] Faruq Sümər, Oğuzlar,
Yazıçı nışriyatı, Bakı-1992.
[16] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363, s. 232,233, 234, 235, 236,
237, 238, 239.
[17] Faruk Sümer, Çepniler,
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul- 1992.
[18] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363, s. 242, 243, 244.
[19] Rəşidəddin Fəzlullah Həmədani,
Came-üt Təvarix, I. Kitab, Əlborz nəşri, birinci basqı, Tehran-1373, s. 173-178.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder