Qaraxətailər dövləti

Qaraxətailər dövləti

Qaraxətailar doqquz padşahla 86 il səltənət etdilər.[1] Doğu Türküstanda gerçəkləşən olayları anlamaq üçün Quzey Çindəki hadisələrə də göz atmaq gərəkir. 936-cı ildən başlayaraq 1122-ci ilə qədər Pekendə moğol soylu Qaraxətailər səltənət edirdi. 1116-1122 illəri arasında Qaraxətailəri tonquzlar soyundan olan Curçatlar uzaqlaşdıraraq Quzey Çində iqtidara gəldilər. Xətailərdən bir qismi Qərbə, “Tarım”a doğru hərəkətləndilər. Xətai mühacirlərdən bir qismi öz şahzadələrinin rəhbərliyində Quzey Batıda yerləşərək “Tarbaqatay” bölgəsində indiki Çuquçak yanında olan “İmil” şəhrini təsis etdilər. Isıqgölün batısında yerləşən balasaqunda Qaraxanlı dövləti səltənət etməkdə idi. Qaraxanlı padşahı iki qarluq türkləri tərəfindən basqı altında idi. Uzaqgörənliyi olmayan Qaraxanlı şahı Qaraxətailərdən yardım istədi. Qaraxətai xanı da öncə yardım edib sonrasında onu taxtdan endirib yerinə keçdi. Böyləcə Balasaqun Qaraxətailərin başkəndi oldu. Türk dilində dünya padşahı anlamına gələn “gürhan” ləqəbi ilə Balasaqunun sahibi oldu. Daha sonra gələn Qaraxətailılar da bu ləqəbdən yararlandılar. Yeni gürxan az sonra Kaşqarda səltənət edən Qaraxanlıları da özünə tabe etdi. Yeni təsis edilən bu imperatorluq İslam tarixində Qaraxətailər olaraq bilindi. Qaraxətailər soyca moğol olsalar da, iki əsr Çini yönətdikləri üçün çinlilərin xasiyətinə sahib olmuşdular. Onlar müsəlman türklər arasında yaşasalar da, İslamiyətə ilgi göstərmirdilər. Daha çox Çin mədəniyətinin etkisi altındaydılar. Bartolda görə böyük olasılıqla Gürxanların dövlət düzənində qullandıqları dil də çincə olmuşdur. Qaraxətailər və ya gürxanlılarda xristinalıq da buddizmlə bir yerdə mövcud idi. Qaraxətaili dövlətinin təsisi, sanki Qaraxanlıların islamlaşdırma politikalarına təpki olaraq ortaya çıxmışdı. Qaraxətailər dövləti böyüyərək Yuxarı Yeniseydən Ceyhuna qədər geniş ərazini ehtiva etdi. Yə Lio Taş adlı ilk Qaraxətailı gürxan (1130-1142) Doğu Qaraxanlını yendikdən sonra Mavəraunnəhrdə varlıqlarını sürdürən batı Qaraxanlılara saldırdı. Daha sonra da oradan Səlcuqlu torpaqlarına girdi. 1137-ci ildə Səmərqəndə Qaraxanlı padşahı Rüknəddin Mahmudu yendi. Səlcuqluya tabe olan Qaraxanlının yardımına qoşan Sultan Səncər də Səmərqəndin quzeyində “Qətvan”da yenildi. Buxara və Səmərqənd Səlcuqluların yönətimindən çıxaraq Gürxanlıların yönətiminə keçdi. Qaraxətai padşahı, Tamqac adında başqa bir Qaraxanlını Səmərqəndin əmiri olaraq təyin etdi. Böyləcə Batı Qaraxanlısı Səlcuqlu tabeliyindən çıxaraq Qaraxətailərə tabe oldu. Qaraxətailər irəliləyərək Xarəzm Qaraxanlısını da işğal etdilər. 1141-ci ildə Xarəzm Qaraxanlısı Adsız özünü Qaraxətai xəracgüzarı olaraq elan etdi. Adsızın canişini Arslan, Səlcuqlu ölkəsinə sahib çıxmaq arzusunda olsa da, sonuna qədər Qaraxətai tabeçiliyindən çıxa bilmədi. Türk-müsəlman ölkələrində buddist Qaraxətailərin səltənəti başlamışdı. 1142-ci ildə ilk gürxanın ölümündən sonra onun eşi dul kraliçə 1150-ci ilə qədər səltənət etdi. Daha sonra onun oğlu taxta çıxdı (1150-1163). Onun ölümündən sonra bacısı bir sürəliyinə taxta çıxdı. Bu zaman Qaraxətaili bir ordu Xorasana girərək Bəlxi yağmaladı. Bu qadının oğlu (1178-1211) səltənət etdi. Bu zaman Qaraxətailər və Xarəzm şahlar arasında böyük ixtilaf çıxdı. Ancaq Çingiz Xan yüksələrək hər ikisini də tarixdən sildi.[2]

---

[1] Yəhya ibni Abdullətif, Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 219.

[2] Rene Grousset, Bozqır İmperatorluğu, farscaya çevirən: Abdulhüseyn Meykədə, Fərhəng və İrşadi-İslami nazirliyi yayınları, 5-ci yayın, 1387 (h.ş), s. 275, 276, 277, 278, 279.