Xarəzmşahlar Dövləti

Güntay Gəncalp

Xarəzmşahlar Dövləti

Xarəzmşahlar doqquz şahla 138 il il səltənət etmişlər. Xarəzmşahların qurucusu Ənuştəkin Gürcü olmuşdur.[1] Ənuştəkin bir kölə olaraq Gürcüstandan alındığı üçün ona “Gürcü Ənuştəkin” deyirdilər.[2] Ənuştəkin Balqatəkinin və Balqatəkin də Məlikşahın köləsi idi. Balqatəkindən sonra Məlikşah Ənuştəkini onun yerinə yüksəldərək Xarəzmə əmir olaraq göndərdi. Ənuştəkin ömrünün sonuna qədər Səlcuqlunun Xarəzmdəki əmiri oldu. Ölümündən sonra oğlu Qütbəddin Məhəmməd, Sultan Bərkyaraq zamanında Xarəzmin varlisi oldu. Onu Xarəzmşah adlandırdılar. 1098-də vali oldu və 1127-ci ildə öldü. Onun oğlu Adsız, Sultan Səncərə qarşı çıxaraq bağımsızlığını duyurdu. Adsızın ölümündən sonra evladı Arslan taxta çıxdı. Xorasanın bir çox ölkələrini dövlətinə tabe etdi. Səlcuqluların çöküşə doğru sürüklənmələri üzündən o, tam olaraq bağımsız dövlət oldu. Yeddi il səltənət edərək 1163-cü ildə öldü. Ölmədən öncə oğlu Sultanşahı varis təyin etmişdi. Ancaq başqa oğlu Sultan Təkiş qardaşına qarşı çıxdı və on il aralarında savaş davam etdi.[3]

Təkiş yenilib Qaraxətaili kraliçəsinə sığındı. Kraliçə ərini böyük bir ordu ilə Sultanşahın üzərinə göndərdi. Sultanşahı məğlub edib yerinə Təkişi oturtdular. 1172-ci ildə Təkiş taxta çıxdı. Təkiş səltənətə vardıqdan sonra Qaraxətailərə qarşı çıxaraq onlara vergi verməkdən imtina etdi. Bu dəfə Qaraxətailər onun qardaşı Sultanşahı himayə etməyə başladılar. Sultanşah da öldüyü ana qədər Xorasanda şahlıq etdi. 1193-cü ildə öldükdən sonra bütün Xorasan Təkişə qaldı. Təkiş Xorasanı bütünüylə öz yönətiminə qatdıqdan sonra İraqi-Əcəmə saldırdı. İraqi-Əcəmdə son Səlcuqlu sultanı Toğrul səltənət etməkdə idi. 1194-cü ilin mart ayında başlayan savaşda Təkiş, Toğrulu öldürərək Səlcuqlunun həyatına son verdi. İraqi-Əcəm, Həmədan və Rey də Xarəzmşahların ərazisinə qatıldı. Əlaəddin Məhəmməd atası Təkişin ölümündən sonra taxtda oturdu (1200-1220). Onun səltənəti zamanında Xarəzmşahlar daha da genişlədilər. Bu zaman Qurilər Əfqanistanda güclü iqtidar sahibi idilər. Qəznəliləri yenərək bütün Əfqanistanı ələ keçirmişdilər. Məhəmməd Xarəzmşah, Məhəmməd Quriyə saldırdı. İki Məhəmmədin ilk savaşı Ceyhun kənarında gerçəkləşdi və Xarəzmşah bu savaşda yenildi. Qurilər 1204-cü ildə Xarəzmə girib yağmalamağa başladılar. Məhəmməd Xarəzmşah Qaraxətailərdən yardım tələbində bulundu. Gürxan Qaraxətai, Tainqut Taraz komutanlığında böyük bir ordunu Xarəzmşahın yardımına göndərdi. Ayrıca, Qaraxətailərə tabe olan Qaraxanlı Osman Qaraxanı da Xarəzmşahın yardımına göndərdi. Məhəmməd Xarəzmşah bu yardımçı orduların hesabına Quriləri 1204-cü ildə “Minat-hezar əsb” bölgəsindəki savaşda məğlub etdi. Qaraxətai ordusu Quriləri təqib edərək onları tam olaraq yox etdilər. Qurilər sorunu ortadan qaldırıldıqdan sonra Xarəzmşahların Xorasanda rəqibi qalmadı. 1206-cı ildə Məhəmməd Qurinin ölümündən sonra Məhəmməd Xarəzmşah Heratı və Qurun özünü də işğal etdi. 1215-ci ildə əfqanistanın işğalı tamamlandı və Qəznə də Xarəzmşahların yönətiminə keçdi. Məhəmməd Xarəzmşah bu zəfəri Qaraxətailər hesabına qazansa da, daha sonra onlara vergi verməkdən imtina etdi. 1210-cu ildə Qaraxətailərlə Xarəzmşahlar arasında savaş oldu. Əndicanın yaxınlığında yerləşən “Ilamış”dakı savaşda Qaraxətailərin ordusu Talas qumsallığında yenildi. Bu savaşda Qaraxanlı Osman da Xarəzmşaha yardım etmişdi. Xarəzmşaha tabeliyini bildirən Qaraxanlı daha sonra müstəqil olmaq istərkən Məhəmməd Xarəzmşah saldırıya keçərək Osman Qaraxanlını öldürdü. İki əsrdən artıq türküstanda iqtidarda olan Qaraxanlıların siyasi həyatı böyləcə 1212-ci ildə son buldu.[4] Sultan Məhəmmədin zamanında Çingiz Xan orduları saldırmağa başlamışdı. Sultan Məhəmmədin yerinə oğlu Sultan Cəlaləddin keçdi. Cəlaləddin moğollara qarşı yeddi savaşa qatıldı. Altısında qalib gəldi. Yeddinci savaşda Çingiz Xan özü böyük orduları ilə ilqar* etdi. Yeddinci savaşda yenilib Hindistana qaçdı. Çingiz Xanın oğlu Oqtayın anı saldırısı sırasında Cəlaləddinin orduları yenilmiş və özündən də xəbər çıxmamışdır. Bəzilərinə görə ordusuz qalaraq qaçan Cəlaləddin bir kürdlə qarşılaşmış. Kürd onun üzərində olan qiymətli əşyalara görə, Cəlaləddini öldürmüşdür.[5] Onun ölümüylə də Xarəzmşahlar tarixdən silindilər. Cəlaləddin Xarəzmşahın moğollara qarşı qəhrəmanca savaşı “Tarixi-Cahangüşayi-Cuveyni”nin ikinci cildində ayrıntıları ilə anladılmışdır.

---

[1] Yəhya ibni Abdullətif, Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 188.

[2] Şücaəddin Şəfa, Min dörd yüz il sonra, II cild, Fərzad yayınları, s. 663.

[3] Yəhya ibni Abdullətif, Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 188, 189.

[4] Rene Grousset, Bozqır İmperatorluğu, farscaya çevirən: Abdulhüseyn Meykədə, Fərhəng və İrşadi-İslami nazirliyi yayınları, 5-ci yayın, 1387 (h.ş), s. 282, 283, 284.

* İlqar-moğolca ordunun anidən saldırmasıdır.

[5] Yəhya ibni Abdullətif, Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 193.