Qəznəlilər
dövlləti
On dörd
padşahla 150 il səltənət etdilər. Birincisi Alptəkinin qulamı olan Səbuktəkin
olmuşdur.[1]
Qəznəlilərin (969-1187) banisi Alptəkin idi. Samani əmiri İsmayıl (907-914)
ömrünün sonuna
doğru türk kökənli bir qulam olan Alptəkini satın almışdı. Böyləcə Alptəkin
Samani dövlətinin xidmətinə girmişdi. Qısa sürə sonra Alptəkin Samani sarayının
kontrolunu əlinə almağı başarmış və istədiyi vəzirləri uzaqlaşdırıb yerinə
başqasını gətirə bilirdi. Samani əmiri Abdulməlik onun bu nüfuzundan qorxaraq
saraydan uzaqlaşdırmaq istədi. Abdulməlik çoqan oyununda atdan düşərək öldü və
Samani sarayında taxt uğruna savaş başladı. İqtidar savaşının sonunda ƏbuSaleh
Mənsur ibni Nuh taxta oturdu. Alptəkin onunla anlaşa bildiyindən öncə güc
qullanıb başkənd Buxaranı ələ keçirmək istədi. Bunun mümkün olmadığı üzərinə
ixtiyarında olan ordusu ilə Nişaburdan Qəznəyə çəkilib oraya yerləşdi. Samani
əmiri onu təslim almaq üçün üç minlik ordusu üzərinə on altı minlik ordu
göndərdi. Bu savaşda Alptəkinin qulamlarından biri olan Səbuktəkin böyük
cəsarət göstərərk Samani ordusunun önünü dar bir dərədə kəsərək, onları yendi.
Alptəkin ordusunu üç qismə ayırdı. Min kişik ordunun başında Toqan, başqa bir
min kişilik ordunun başında Səbuktəkin və üçüncü min kişilik ordunun başında
özü durub Samani ordusuna pusu qurdular. Onları quşatıb savaşa başladılar. 4750
Samani əsgəri öldü və qalanları da qaçmağa məcbur buraxıldı. Bu zəfərdən sonra
Alptəkin Qəznədəki durumunu da gücləndirdi. Bu yenilgədən sonra Samani əmiri
Əbusaleh Mənsur Alptəkini yenə bilməyəcəyini görüb onunla anlaşmaq qərarına
gəldi. Bir məktub yazaraq Alptəkini bağışladığını və ələ keçirdiyi torpaqlarda
onun iqtidarını tanıdığını bildirdi. Alpətəkinin həyatı uzun sürmədi. 963-cü
ildə öldü.[2]
Alptəkinin ölümündən sonra yerinə
oğlu Əbuishaq İbrahim keçdi. Əbuishaq Samanilərlə işbirliyinə girərək Qəznədəki
durumunu gücləndirdi. Onun oğlu olmadığından ölümündən sonra yerinə Bilgə Təkin
keçdi, Bilgə Təkin 975-ci öldükdən sonra taxtda Börü Təkin oturdu. Ancaq
qabiliyətsizliyi nədəni ilə türklər tərəfindən taxtından endirilərək 977-ci
ildə onun yerinə Alptəkinin ən çox güvəndiyi silahdaşı Səbuktəkin gətirildi. Səbuktəkin
zahirən Samanilərin bir valisi olaraq hərəkət etsə də, Qəznəli dövlətinin
təməli onun zamanında atılmışdır. Səbuktəkinin iqtidarı dönəmində Qəznəlilər
Zabulistanı* da ələ keçirdilər. Səbuktəkin
Zabul rəisinin qızı ilə evlənmişdi. Mahmud da bu qadından dünyaya gəlmişdi. Səbuktəkin
bundan sonra Samanilərin iç siyasətində önəmli rol oynamağa başladı. Samanilərə
qarşı bəzi üsyanlar Səbuktəkin tərəfindən basdırıldığından dolayı Samani əmiri
Mənsur Samani onlara daha geniş imkanlar tanıyaraq Səbuktəkinin oğlu Mahmudu
Xorasan orduları komutanlığına gətirdi. 997-ci ildə Səbuktəkin öldü. O, kiçik
oğlu İsmayılı vəliəhd təyin etmişdi, ancaq Mahmud, qardaşı İsmayılı öldürərək
səltənəti ələ keçirdi. Mahmudun səltənəti Qəznəlilərin ən parlaq dönəmi
olmuşdur. İqtidarın Mahmuda devr edilməsi ilə səltənətin atadan oğula
keçməsinin də təməli qoyuldu. Samanilər Bağdad xilafəti ilə yaxşı münasibətdə
deyildilər. Mahmud Bağdadla münasibətini daha da yüksək düzeyə qaldırdı. Xəlifə
ona Yəmin əd-Dövlə ləqəbini verdi. 999-cu ildə Qaraxanlılar Samani dövlətini
tarixdən sildilər. Bunun üzərinə Qəznəlilər və Qaraxanlılar Samanilərin
ərazilərini öz aralarında paylaşdılar. Mahmud iqtidarını möhkəmləndirdikdən
sonra Hindistana saldırmış və böyük qəniymətlər əldə etmiş, qətllər də
törətmişdir.[3] ”Sultan Mahmud Hindistana
saldırısında 200 il ərzində tikilən bir qalanı yerlə yeksan etdi.”[4]
1019-cu ildə İraqi-Əcəmi ələ keçirdi. Rey valisini öldürrərk oranın hökümətini
oğlu Məsuda buraxdı. 1030-cu ildə Qəznədə 61 yaşında öldü.[5]
İslamı hələ qəbul etməmiş olan fars Qurilərlə də Mahmudun savaşları olmuşdur. Onları
tam olaraq məğlub edib öz yönətimi altına ala bilmməmişdi. Mahmud
Qaraxanlılarla da savaşmışdı. ”Mahmudun sarayında 400 məddah şairin olduğunu
yazmaqdadırlar. Bütün bu şairlər fars dilində qəsidə və mədhiyələr yazaraq Mahmudun
şöhrətini ölkələrə yayırdılar. Mahmud özünü şeirsevər göstərirdi. Ancaq onun farsca
şeir bilgisinin olduğu haqda məlumat yoxdur. Bu üzdən şeirlərin necəliyi haqda fikrini
bildirmirmiş. Ona lazım olan sadəcə mədhiyələr idi. Hindistandan qarət etdiyi
qəniymətlərin kiçik bir qismini məddah şairləri üçün ayırmışdı.”[6]
”Mahmud Qəznəli Hindistana 17 kərə saldırdı. Bu ölkənin Quzey Batısını öz
ərazisinə qatdı. Bu saldırıları din adına edir və bütpərəst hindliləri qətl
edirdi. Əslində isə, bu saldırıların İslamla heç bir əlaqəsi yox idi. Hədəf hind
xalqının ibadət yerlərindəki qiymətli əşyaları yağmalamaq idi. Bu saldırıların
sadəcə birində 20 milyon dirhəm para və qiymətli əşyalar, 57 min kölə, 350 fil
gətirdi.”[7]
Mahmudun Deyləmə saldırısı sırasında o əhalinin rafizi olduğunu bəhanə edərək
bütün kitablarını yandırmasını Nizam-ul Mülkün ”Siyasətnamə”də bu şəkildə
anlatmaqdadır: ”Allahın rəhmətlisi olan Səbuktəkin oğlu Mahmud Allah tərəfindən
böyük ordusu ilə Rey şəhrinə gəldi. Reydəki işləri ilə bağlı ”fəthnamə” adında
bir məktub yazaraq xəlifəyə göndərdi. Çoxlarını dar ağacından asdı. əlli xərvar
dəftər və kitab yaxdı. Bunların hamısı rafizi və batini əsərlər idi.”[8]
Mahmud ölərkən oğlu Məhəmmədi varis olaraq vəsiyət etmişdi. Ancaq yenə
də başqa oğlu ”Məsud qardaşı Məhəmmədin gözlərini çıxarıb zindana atdıraraq səltənəti
ələ keçirdi.”[9] Mahmudun vəsiyəti üzərinə
Xorasan, İraqi-Əcəm və Xarəzm höküməti Məsuda, Hind və Qəznə höküməti də böyük
oğlu Məhəmmədə buraxılmışdı. Məsud böyük qardaşı Məhəmməddən xütbələrdə onun da
adının oxunmasını rica etdi. Məhəmməd bunu qəbul etmədiyindən Məsud Qəznəyə
saldırdı. Digər tərəfdən Səbuktəkin oğlu Yusif Qəznədə Məhəmmədi əsir olaraq
yaxaladı. Gözlərini kor edib zindana atdılar. Doqquz il zindanda qaldı. Məsud
atasının bütün ölkələrinə hakim oldu. Bu arada Səlcuqlar yüksəlməyə başlamışdı.
Səlcuqların saldırısı qarşısında yenilən Məsud Qəznəyə çəkilərək bütün
cəvahiratını da götürüb kor qardaşı ilə bir yerdə Hindistana yola çıxdı.[10]
Məsudun səltənətinin son dönəmi Səlcuqların yüksəlişinə rastlanmaqdadır. Məsud,
Toğrul Bəy Səlcuqla Mərvdə qarşılaşdı. Üç gün sürən bir savaşdan sonra ağır
yenilgiyə uğradı (1040).[11]
Səlcuqluların qorxusundan Məsud ailəsini və xəzinəsini toplayaraq Hindistan'a
doğru geri çəkildi. Ancaq bu yolçuluqda kor etdiyi qardaşı Məhəmmədin
tərəfdarları ona qarşı üsyan edərək taxtdan uazaqlaşdırıb yerinə Məhəmmədi
gətirdilər (1041). Məsudu yaxalayıb kor etdiyi qardaşı Məhəmmədin yanına gətirdilər.
Məhəmməd onu zindana yolladı. Yolda Məsudu öldürdülər. Məhəmməd ibni Mahmud
ibni Səbuktəkin doqquz il zindan həyatı yaşadı. Məsudun qətlindən sonra bir il
iqtidarda oldu. 1041-ci ildə Məsudun oğlu Məvdud üsyan edərək onu və bütün
nəslini qətl edib atasının öcünü aldı. Məvdud yeddi il şah olduqdan sonra
1049-cu ildə öldü.[12]
Daha sonra Qəznəvilərdən Əli ibni Məsud, Abdulrəşid ibni Mahmud, Fərruxzad ibni
Məsud, İbrahim ibni Məsud, Məsud ibni İbrahim iqtidara gəldilər. Məsud ibni
İbrahim Səlcuqlu Sultan Səncərin bacısı ilə evləndi. 16 il iqtidardan sonra
öldü. Arxasınca Şirzad ibni Məsud şah oldu. Bir il iqtidarda oldu. Qardaşı
Ərsalan üsyan edərək onu devirib öldürdü. Ərsalan şahla qardaşı Bəhram şah
arasında iqtidar qövqası başladı. Bəhramşah Sultan Səncərə sığınıb ondan yardım
dilədi. Səlcuqlu Sultan Səncərin yardımı üzərinə Ərsalan yenildi. Sultan
Səncər, Bəhram şahı taxta çıxardı. Yenə də Ərsalan özünü toparlayıb saldırıya
keçdi. Bunun üzərinə Bəhram şah təkrar Səncərdən yardım istədi. Səlcuqlu ordusunun
yardımı ilə Ərsalan bu dəfə də yenilib öldürüldü. Bəhram şah 32 il şahlıq etdi.
Qurilərdən Əlaəddin Hüseyn ibni Hüseyn, Bəhram şaha qarşı üsyan edərək onu
yendi. Bəhram şah Hindistana qaçdı. Əlaəddin Suri adlı qardaşını Qəznədə şah
elan edərək özü Firuzkuha getdi. Bəhram şah toparlanıb Qəznəyə saldırdı. Surini
yaxalayaraq bir öküzün üstündə oturdub şəhərdə dolaşdırdı. Sonra da onu
öldürərək başını Sultan Səncərə göndərdi. Bunun üzərinə Əlaəddin böyük ordu ilə
Qəznəyə saldırdı. O, Qəznəyə çatmadan öncə Bəhram şah 1052-ci ildə öldü və oğlu
Xosrov şah iqtidara gəldi. Əlaəddinin saldırısı qarşısında dirənə bilməyib
Hindistana qaçdı. Əlaəddin Quri Qəznəni işğal edib çox qətllər etdi. Qardaşı
oğlu Qiyasəddin Əbulfəth Məhəmməd ibni Samı Qəznənin padşahı elan etdi. Qiyasəddin
Xosrova güvənlik sözü verərək yanına dəvət etdi. Onu yaxalayıb zindana atdırdı.
On il həbsdə qaldıqdan sonra öldü və bununla da 1160-cı ildə Qəznəlilərin
həyatına son verildi. Qəznəlilərdən sonra Qurilər Qəznədə iqtidarı ələ keçirdi.
Beş Quri padşahı 64 il bölgəni idarə etdilər.[13]
Bu dönəmdən sonra Qəznəlilərin tarixdən silindikləri ana qədər Səlcuq
tabeçiliyi başlamışdır. Qəznəlilərdən milli dildə demək olar ki, heç bir miras
qalmamışdır. Qəznəlilər (Qəznəvilər) dönəmində fars dili və ədəbiyatı inkişaf
etmiş və İslam anlayışı da farsların səliqəsinə görə şəkillənmişdir. ”Türklər İslamiyəti və İslam kültürünü daha ziyadə
Xorasandakı müsəlmanlaşmış fars ünsürünün və mavəraunnəhrdə yerləşmiş fars
mədəniyətinin etkisi və rəhbərliyi ilə qəbul etmişdilər.”[14]
[1] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363, s.141.
[2] Erkan Göksu, Alptekin köle
pazarından Gazne tahtına, Türk Dünyası Araşdırmaları, sayı 191, Nisan-2011, s.
99, 105, 106, 109, 110, 112, 113.
* Zabul sözü Azərbaycan daha
çox muğamlarda keçməkdədir. Zabul segahında və digər muğamlar da keçər.
[3] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nə.riyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 141, 142, 143.
[4] Will Dutant, Mədəniyət tarixi
(tarixe təməddon) farscaya çevirən:
Əmirhüseyn Aryanpur, Elmi-fərhəngi nəşriyatı, 1-ci cild, s. 527.
[5] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nə.riyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 144.
[6] Abbas İqbal, Tarixi-İran, s.
264-266.
[7] Əski çağdan 18-ci əsrə qədər
İran tarixi, Rus tarixçilərinin ortaq çalışması, farscaya tərcümə edən: Kərim
Kəşavərz, s. 200.
[8] Nizam-ul Mülk, Siyasətnamə,
hazırlayan Ababs İqbal, s. 77.
[9] Tarixi-beyhəqi, 1-ci cild,
Hirmənd nəşriyatı-1376 (h. ş), s. 45.
http://tarikhema.ir/books/story/Tarikh-e-Beihaghi/Tarikh-e-Beihaghi-ancient.ir-1.pdf
[10] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nə.riyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 144.
[11] Tarixi-beyhəqi, 2-ci cild,
Hirmənd nəşriyatı-1376 (h. ş), s. 921.
http://tarikhema.ir/books/story/Tarikh-e-Beihaghi/Tarikh-e-Beihaghi-ancient.ir-2.pdf
[12] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nə.riyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 145.
[13] Yəhya ibni Abdullətif,
Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nə.riyatı, Məşhəd-1363 (h.ş), s. 146, 147, 148, 149,
150.
[14] M. Ə. Rəsulzadə, Nizami, Türk
Dünyası Araşdırmaları vaqfı, İstanbul-1991.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder